مشکلات اجرایی جعاله و جعالة ثانویه در بانکداری ایران و تحلیل حقوقی دستور‌العمل اجرایی آن با رویکردی بر نظر امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه الهیات دانشگاه بوعلی سینا، همدان

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد حقوق خصوصی دانشگاه آزاد اسلامی، همدان

چکیده

در نظام بانکی، از رایج‌ترین شیوه‌های اعطای تسهیلات، پرداخت در قالب جعاله و جعالة ثانویه است. با توجه به ماهیت جعاله در حقوق مدنی و فقه امامیه، این سؤال قابل طرح است که این ماهیت تا چه اندازه قابلیت دارد که در بانکداری مورد استفاده قرار گیرد؟ در حالی که بر طبق قواعد عمومی قراردادها معلوم و معین بودن مورد معامله از شرایط اساسی صحت هر عقدی است، در جعاله، علم اجمالی به عوضین کافی است. و  حتی اجرت، می‌تواند به صورت مشارکت در سود حاصله مقرر شود. در این راستا از عبارات امام خمینی  در تحریرالوسیله برمی‌آید که جعاله می‌تواند نتیجه مضاربه را داشته باشد بی‌ آنکه محدودیت‌های مضاربه را دارا باشد. از طرف دیگر عدم تعیین مدت نیز اختلالی در شرایط صحت انعقاد جعاله ایجاد نمی‌کند. جعاله در هر عمل حلال و عقلایی صحیح است، بنابراین در همة بخش‌های صنعت، تجارت، کشاورزی و خدمات قابل اجراست. و همین ویژگی باعث شده است که  در قانون بانکداری بدون ربا جایگاهی ویژه پیدا کند. لکن جعاله به نحوی که در قانون بانکداری بدون ربا و دستور‌العمل اجرایی جعاله مطرح گردیده است، دارای مشکلاتی است. این نوشتار در صدد شناسایی و تحلیل این مشکلات در مقام اجراست.

کلیدواژه‌ها


-         ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414ق) لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 15 جلد.
-         اصفهانی، سید ابوالحسن. (1380) وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام الخمینی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی( قدس سره).
-         امام خمینی، سید روح الله. (1379) تحریر الوسیله، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
-         ــــــــــــــــــ .  (1380)العروة الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
-         بختیاری فر، قاسم. (1378) «مطالعه تطبیقی جعاله در حقوق اسلام و ایران و کاربرد آن در امور بانکی». رساله کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق(ع).
-         بهمند، محمد و محمود بهمنی. (1374) بانکداری داخلی (تجهیز منابع پولی)، تهران: مؤسسة بانکداری ایران (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران)، چاپ پنجم.
-         بیداری، حسین. (1371) اعتبار اسنادی وارداتی و صادراتی. تهران: اداره آموزش و مدیریت بانک ملی ایران، چاپ اول.
-         جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى. (1426 ق) فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام .
-         جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1410 ق) تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین، الطبعة الاولی.
-         خاوری، محمودرضا. (1371) حقوق بانکی‌، تهران: مؤسسه بانکداری ایران، چاپ دوم.
-         خویی، سید ابوالقاسم. (1408ق) مبانی العروة الوثقی، الجزء الثالث، قم: مطبعة العلمیه.
-         رئیسی، مصطفی. (1373) جعاله در اقتصاد اسلامی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
-         سیفى مازندرانى، على اکبر. (1427 ق) دلیل تحریر الوسیلة- المضاربة، تهران:مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره، 1 جلد.
-         شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. ( 1410‍ ق) الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: کتابفروشى داورى، 10 جلد.
-         ــــــــــــــــــ .  ( 1413 ق) مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، 15 جلد.
-         صدر،‌ سید کاظم. (1358) بنیادهای عمومی بانک در جامعه اسلامی، ‌تهران:‌ انتشارات روزبه.
-         ــــــــــــــــــ .  (1369). مجموعة سخنرانی‌ها و مقالات ارائه شده به دومین سمینار بانکداری اسلامی، تهران.
-         طباطبایی حکیم، سید محسن. (1410 ق) منهاج الصالحین،  بیروت: دار التعارف للمطبوعات، الطبعة الاولی، 2 جلد.
-         طریحى، فخر الدین. (1416 ق) مجمع البحرین، تهران:کتابفروشى مرتضوى، الطبعة الثالثة.
-         علامه حلی، حسن بن یوسف . (1390ق)  تبصرة المتعلمین فی احکام الدین (به انضمام فقه فارسی)، با تعلیق ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، چاپ اول.
-         ــــــــــــــــــ .  (1410ق) ارشاد الأذهان الی احکام الایمان، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، الطبعة الاولی.
-         ــــــــــــــــــ .  (1416ق) مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم:  مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول.
-         فقعانى، على بن على بن محمد بن طى. (1418ق) الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات و الإیقاعات و العقود، قم: مکتبة إمام العصر (عج) العلمیة، 1 جلد.
-         کلینی، محمد بن یعقوب. (1362) الاصول من الکافی. ‌تهران: ‌دارالکتب الاسلامیه، الطبع الخامسه.
-         محقق حلّى، نجم الدین جعفر بن الحسن. (1408ق) شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسة اسماعیلیان، الطبعة الثانیة.
-         مزینی، مسعود و محمد حسن مهاجری تهرانی. (1374)عملیات بانکی بین المللی (2)، تهران: مؤسسة بانکداری ایران (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران)، چاپ دوم.
-         مصباحی، غلامرضا. (1371)مجموعه مقالات سومین کنفرانس بانکداری اسلامی، تهران: مؤسسة عالی بانکداری ایران.
-         مصطفوى، سید محمد کاظم. (1423 ‍ق) فقه المعاملات، قم:‌ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1 جلد.
-         مطهری، مرتضی. (1368) مسأله ربا (به ضمیمه بیمه)، تهران: ‌انتشارات صدرا، چاپ دوم.
-         ــــــــــــــــــ .  (1373) نظری بر نظام اقتصادی اسلام، تهران: ‌انتشارات صدرا، چاپ دوم.
-         مظاهری‌، رسول. (1381) جعاله‌ در بانکداری‌ اسلامی‌، قم: بوستان کتاب.
-         معرفت، محمد‌هادی. (زمستان 1374) «نقش زمان و مکان در فرآیند اجتهاد در نظرخواهی از دانشوران»، (میزگرد)، مجله نقد و نظر(فصل نامه)، سال دوم، شماره 5.
-         موسایی، میثم. (1379) بررسی عملکرد بانکداری بدون ربا در ایران، موسسة تحقیقات پولی و مالی.
-         مهدوی نجم آبادی، سید حسین. (1374) مجموعة سخنرانی‌ها و مقالات ارائه شده به ششمین سمینار بانکداری اسلامی، تهران.
-         میرمعزی، سید حسین. (1381) «صلح و جعاله بدیل‌های مناسب برای عقود بانکی، با بهره گیری از دیدگاه‌های فقهی امام خمینی  و قانون اساسی»، فقه اهل بیت، شماره‌های 19 و 20.
-         میرآخور، عباس. (1370) مطالعات نظری در بانکداری و مالیة اسلامی، ترجمة محمد ضیایی مؤسسة بانکداری اسلامی.
-         نجفى، محمد حسن. (1404 ق)جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
-         ــــــــــــــــــ .  (1369ق) جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 43 جلد.
-         هدایتی،‌ علی اصغر، علی اصغر سفری و حسن کلهر. (1373) عملیات بانکی داخلی200، تهران: مؤسسه بانکداری ایران وابسته به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، چاپ پنجم.