تبیین جایگاه مقتضیات زمان و مکان در فرآیند اجتهاد (مطالعه‌ای در آرای فقهای امامیه با رویکردی خاص بر اندیشه امام خمینی(س))

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی تهران

2 دانشجوی دکترای فقه و حقوق خصوصی ، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

اجتهاد ملکه ایست که به واسطة آن مجتهد به استنباط احکام شریعت می‌پردازد. در این مسیر فقیه نمی‌‌تواند خویش را بدون جامعه متبوعش فرض نماید، چرا که اگر چنین پندارد حاصل تلاش او چیزی جز احکام منجمد و به دور از هرگونه منطق علمی و عملی نخواهد بود. او لاجرم باید در استنباط ابتدایی احکام و یا در صورت باز پژوهی نظرات خویش که در مواردی نیز به تغییر فتوای پیشینی‌اش منتج می‌گردد، نیازهای جامعه و علاوه بر آن، اقتضائات زمان و مکان پیرامون خود را نیز در نظر بگیرد، چنین توجهی می‌تواند فتاوایی معقولانه و در نهایت التزام عملی مکلفین آن مذهب را به ارمغان آورد. این امر نه تنها با جاودانگی احکام اسلامی در تعارض نیست بلکه با امر مذموم تبعیت کورکورانة شریعت از جامعه کاملاً متفاوت است.

کلیدواژه‌ها


-         نهج البلاغه.
-         آخوند خراسانی، محمدکاظم. (بی تا) کفایة الاصول، قم: نشر دارالفکر.
-         آل کاشف الغطاء، محمد حسین. (1424ق) تحریر المجله، قم: مجمع جهانی تقریب.
-         آمدی، علی بن محمد. (1413ق) الاحکام فی اصول الاحکام، قاهره: نشر مؤسسه حلبی و شرکاء.
-         ابن عابدین، محمد امین بن عمر. (1424) مجموعة رسائل، بی جا، بی‌نا.
-         ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر. (1421ق) اعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت: دارالکتب العلمیه.
-         ارموی، محمد بن ابی بکر. (بی تا) التحصیل من المحصول، بیروت: مؤسسه الرسالة.
-         امام خمینی، سید روح الله (1385) صحیفة امام، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ چهارم.
-         ــــــــــــــــــ . (1379) تحریرالوسیله، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ اول.
-         امامی، سید اسدالله. (1392) مطالعات تطبیقی نسب و تغییر جنسیت در حقوق ایران و فرانسه، تهران: انتشارات میزان.
-         امامی، عبدالسلام و حسین ناصری مقدم. (1393) «تغییر فتوا و زمینه‌های آن در فقه اهل سنت»، مجله فقه و اصول، شماره96: صص53-80.
-         امین، سید حسن. (1366) حقوق بیمه دریایی، تهران: انتشارات وحید.
-         انصاری، مرتضی. (1419ق) المکاسب، قم: نشر جامعه مدرسین.
-         انصاری، مسعود و محمد علی طاهری. (1386) دانشنامه حقوق خصوصی، تهران: نشر محراب فکر.
-         بحرالعلوم، محمد بن محمد تقی. (1424ق) الاجتهاد اصوله و احکامه، بیروت: نشر دارالزهراء.
-         جناتی شاهرودی، محمد ابراهیم. (1383) منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران: نشر مؤسسه مطبوعاتی کیهان.
-         ـــــــــــــــــ .  (1386) نقش زمان و مکان در اجتهاد» قم: کیهان اندیشه، شماره 29.
-         حر عاملی، محمد بن حسن. (1416ق) وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: نشر ذوی القربی.
-         حسینی شیرازی، سید محمد. (1412ق) الفقه، قم: دارالقرآن الحکیم.
-         حکیم، محمد تقی. (1426ق) الاُصولُ العامّه للفقه المقارَن، قم: انتشارات مجمع جهانی اهل البیت.
-         خامنه‌ای، سید محمد. (1359) بیمه در حقوق اسلام، تهران: تولید کتاب.
-         خامنه‌ای، سیدعلی. (1391) اجوبة الاستفتائات، تهران: مرکز حفظ و نشر آثار
-         خویی، سید ابوالقاسم. (1419ق) مصباح الفقاهه، مقرر: محمد علی توحیدی، قم: نشر داوری.
-         روحانی، سید صادق. (بی تا) فقه الصادق، قم: نشر کلبه شروق.
-         روشن، محمد. (1393) حقوق خانواده، تهران: نشر جنگل.
-         زحیلی، وهبه. (1428ق) اصول الفقه الاسلامی، بیروت: دارالفکر المعاصر.
-         زرقا، احمد مصطفی (1431ق) المدخل الفقهی العام، بیروت: مؤسسة العلمیه.
-         سبحانی، جعفر. (1384) «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، مجله فقه اهل البیت، سال یازدهم، شماره 43، صص 53-73.
-         شاطبی، ابراهیم بن موسی. (1413ق) الموافقات، نجف: نشر دار بن عفان.
-         شهید اول، محمد بن مکی. (1416ق) القوائد و الفوائد، قم: انتشارات محلاتی.
-         شهید ثانی، زین الدین بن علی. (1426ق) مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، قم: نشر دارالهدی.
-         صفایی، سید حسین و سید اسدالله امامی. (1389) حقوق خانواده، تهران: نشر دانشگاه تهران.
-         عرفانی، توفیق. (1371) قرارداد بیمه در حقوق اسلام و ایران، تهران: نشر کیهان.
-         علامه حلی، حسن بن یوسف مطهر. (1429ق) کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح: حسن حسن‌زاده آملی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
-         علامه طباطبایی، محمد حسین. (بی‌تا) «احکام اسلام»، قم: مجله مکتب اسلام، شماره 7.
-         فاضل لنکرانی، جواد. (بی‌تا) «زمان و مکان و علم فقه»، قم: کنگرة نقش زمان و مکان در اجتهاد از منظر امام خمینی.
-         فیض، علیرضا. (1371) «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، فصلنامة حضور، شماره 5 و 6.
-         قرضاوی، یوسف. (1429ق) فقه الزکوة، بیروت: مؤسسه الرساله.
-         کرمانی، ناظم‌الاسلام. (1384) تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: انتشارات امیرکبیر.
-         کلینی، محمد بن یعقوب. (1389) الکافی، قم: نشر قدس.
-         گرجی، ابوالقاسم. (1387) تاریخ فقه و فقها، تهران: انتشارات سمت.
-         مشایخی، همایون. (1349) مبانی و اصول حقوقی بیمه،  تهران: انتشارات مؤسسه عالی حسابداری.
-         مطهری، مرتضی. (1389) مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا.
-         ــــــــــــــــــ . (1390) کلیات علوم اسلامی، تهران: نشر صدرا.
-         معین، محمد . (1388) فرهنگ فارسی معین، تهران: انتشارات نامن.
-         مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. (1426ق) مجمع الفائده و البرهان، قم: نشر جامعه مدرسین.
-         مکارم شیرازی، ناصر. (1386) تفسیر نمونه، قم: نشر مدرسه امام علی بن ابیطالب علیه السلام.
-         موسوی بجنوردی، سید محمد. (بهار 1380) «بررسی مباحث فقهی پیرامون نقش عقل، اخلاق، زمان و مکان و ... با رویکردی به اندیشه‌های حضرت امام» پژوهشنامة متین، شماره دهم، سال سوم، صص 16-3.
-         میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن (بی تا) جامع الشتات، قم: مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت علیه السلام.
-         ــــــــــــــــــ . (1426) قوانین الاصول، تهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه.
-         میر‌هاشمی، سرور. (1383) «تلقیح مصنوعی در اندیشة فقهی حقوقی ـ مخالفان»، مجله فقه و حقوق خانواده دانشگاه امام صادق علیه السلام، شماره 36: صص 68-83.
-         نجفی، محمد حسن. (1385) جواهر الکلام، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه.
-         هاشمی شاهرودی، سید محمود. (1391) فرهنگ فقه فارسی، قم: نشر دائرة المعارف فقه اسلامی.