نوآوری‌های امام خمینی(س) در قاعدة لاضرر و شباهت آن با سوء استفاده از حق در مسئولیت مدنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و مدیر گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه شاهد،تهران، ایران

چکیده

: از مهم‌ترین و پر کاربردترین قواعد فقهیه، قاعدة «لاضرر» است که با توجه به منشأ روایی آن، از دیرباز مورد توجه و استفادة فقهای عظام شیعه و سنی بوده است. اما نحوة استفاده و دایرة شمول این قاعده مورد اختلاف فقیهان است. امام راحل با دقت نظری بدیع و با نگرشی متفاوت با سایر فقیهان به روایت نبوی نگریسته و به استنباطی متفاوت دست یافته است که بر اساس آن، حدیث لا ضرر شامل خسارت‌های مادی و معنوی و بیانگر حکم اولیه‌ای در عرض سایر احکام اولیه است و در تعارض با هیچ حکمی جز حکم قاعدة سلطنت نیست.
این استنباط شباهت کاملی با بیان حقوقدانان دربارة نظریة سوء استفاده از حق دارد که در مباحث مسئولیت مدنی ابراز شده و محدود کنندة دایره اِعمال حق است.

کلیدواژه‌ها


-         آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1410ق) دررالفوائد علی حاشیه الفوائد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-         احمد بن حنبل. (بی‌تا) المسند، بیروت: دار صادر.
-         امام خمینی، سیدروح الله. (1372) بدایع الدرر فی قاعدة نفی الضرر، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
-         انصاری، مرتضی. (1419ق) فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی .
-         حر عاملی، محمدبن حسن. (1409ق) تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسه آل البیت(ع).
-         حسینی سیستانی، سیدعلی. (1414ق) قاعدة لاضرر و لاضرار، قم: مکتب آیت الله سیستانی .
-         حسینی مراغی، میرعبدالفتاح. (1417ق) العناوین الفقهیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی .
-         ره پیک، سیامک. (1382) «منع سوء استفاده از حق در نظریه‌های حقوقی و مفاهیم قرآنی»، فصلنامه مطالعات اسلامی، شماره 62.
-         سنهوری، عبدالرزاق. (1952) الوسیط فی شرح القانون المدنی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
-         شافعی، محمد بن ادریس. (بی‌تا) مسند الامام الشافعی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
-         شیخ الشریعه اصفهانی، فتح الله بن محمد. (1410ق) قاعده لاضرر، قم: دفتر انتشارات اسلامی .
-         شیخ طوسی، محمد بن حسن. (1365) تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
-         عمید زنجانی، عباسعلی. (1382) آیات الاحکام،تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی.
-         صفایی، سیدحسین و رحیمی، حبیب الله. (1392) مسئولیت مدنی، تهران: انتشارات سمت.
-         کاتوزیان، ناصر. (1390) مسئولیت مدنی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-         ــــــــــــــ . (1393) مقدمه علم حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-         کلینی، محمدبن یعقوب. (1407ق) الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
-         محقق داماد، سیدمصطفی. (1380) قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی .
-         مکارم شیرازی، ناصر. (1411ق) القواعد الفقهیه، قم: مدرسة امام امیرالمؤمنین(ع).
-         نائینی، محمدحسین. (1418ق) منیة الطالب، قم: دفتر انتشارات اسلامی