پویایی فقه از رهگذر مقاصد شریعت با نظری بر آرای امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

چکیده: در جوامع دینی، تعامل با اسلوب قانون‌گذاری به‌صورت جزئی‌نگری و بررسی سطوح بیرونی است؛ از این‌رو نگاه معلول‌گرایانه مقدم بر تفکر علت‌مدارانه است. بر این اساس توجه تام و نگرش مقاصدی به پشتوانه‌های احکام شرعی، که در نحوة استنباط بسیار مؤثر هستند، در چگونگی عملیات فقهی مغفول می‌مانند. توجه به چنین بحثی از ضرورت‌های کنونی است؛ به‌ویژه در فعال‌سازی فقاهت شیعی در تعامل با بحران‌های عصری. درحقیقت توجه به مقاصد شریعت در اجتهاد سبب بالندگی و پویایی فقه و پاسخگویی مناسب به مسائل نوظهور می‌شود. در مقالة حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری مطالب به شیوة کتابخانه‌ای، نقش مقاصد شریعت در پویایی فقه شیعه بیان شده است. با بررسی شیوة عملی فقها در استنباط احکام این نتیجه به ‌دست ‌آمد که بهترین شیوة اجتهاد، اجتهاد با استناد به نصوص و با نظارت مقاصد است؛ یعنی مقاصد شریعت به‌عنوان اصول و کلیات شریعت در تفسیر و تبیین نصوص شرعی نقش بسزایی دارند. امام خمینی نیز با نگرش به مقاصد شریعت در استنباط احکام و استفاده از این عنصر در تعیین محدوده و گسترة نصوص، تشخیص نصوص معتبر از غیرمعتبر، تعارض ادله، استنباط احکام مسائل مستحدثه و... را موجب پویایی فقه از نظر انطباق احکام با پیشرفت جوامع و پاسخگویی مناسب به مسائل نوظهور دانسته‌اند.

کلیدواژه‌ها


  • آل‌کاشف الغطاء، محمدحسین بن علی. (بی‌تا) سؤال و جواب، بی‌جا: مؤسسة کاشف‌الغطاء.
  • اسماعیل‌پور قمشه‌ای، محمدعلی. (بی‌تا) البراهین الواضحات - دراسات فی القضاء، قم: بی‌نا.
  • اصفهانی، شیخ محمدحسین. (1418ق) حاشیة المکاسب، قم: انوار الهدی.
  • امام خمینی، سید روح‌الله.(1415ق) المکاسب المحرمه، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1381) توضیح‌المسائل، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ چهارم.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (الف ۱۳۸۵) ترجمه تحریرالوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
  • امام خمینی، سید روح‌الله.(ب1385) صحیفة امام، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهارم.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1421ق) کتاب البیع، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • انصاری، مرتضی. (1381) کتاب المکاسب، قم: آرموس.
  • انصاری، مرتضی. (1416ق) فرائدالاصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی وابسته به جامعة مدرسین قم.
  • انصاری، مرتضی.(1415ق) رسالة سراج‌العباد، قم: مؤسسة اسماعیلیان.
  • ایروانی، محمدباقر. (1427ق) دروس التمهیدیه فی الفقه الاستدلالی، قم: بی‌نا.
  • تسخیری، محمدعلی. (1383) «المصالح المرسله و مجال حجیتها»، فقه اهل بیت، شمارة 39-40.
  • حر عاملی، محمد بن حسن. (1409ق) وسایل الشیعه، قم: مؤسسه آل‌البیت(ع).
  • حسینی روحانی، سید صادق. (1412ق) فقه الصادق(ع)، قم: دارالکتاب مدرسة امام صادق(ع).
  • حسینی روحانی، سید صادق. (بی‌تا) منهاج الصالحین، بی‌جا: بی‌نا.
  • حکیم، محمدتقی. (1428ق) الاصول العامه للفقه، قم: ذوی‌القربی.
  • خویی، سید ابوالقاسم. (1418 ق) موسوعة الامام خویی، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی.
  • ریسونی، احمد. (1422ق) الاجتهاد بین النص و المصلحة و الواقع، بیروت: دارالفکر المعاصر.
  • سبحانی تبریزی، جعفر. (1424 ق) المواهب فی تحریر احکام المکاسب، قم: مؤسسه الامام الصادق(ع).
  • سبحانی تبریزی، جعفر.  (بی‌تا) الاعتصام بالکتاب و السنه، قم: بی‌نا.
  • سبزواری، سید عبدالاعلی. (بی‌تا) جامع الاحکام الشرعیه، قم: مؤسسة المنار.
  • شهید اول، محمد بن مکی. (بی‌تا) القواعد و الفوائد، قم: کتاب‌فروشی مفید.
  • شهید اول، محمد بن مکی.(1410 ق) اللمعة الدمشقیه، بیروت: دار التراث.
  • شهید اول، محمد بن مکی. (1414 ق) غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  • شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (1410 ق) الروضه البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: کتاب‌فروشی داوری.
  • شهید ثانی، زین‌الدین بن علی.(1414 ق) حاشیه‌الارشاد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه قمی. (بی‌تا) من لا یحضره‌الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین قم.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن. (1387) المبسوط فی الفقه‌الامامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا) النهایه، قم: قدس محمدی.
  • شیخ طوسی، محمد بن حسن.(1407ق) تهذیب‌الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  • صدر، سید محمدباقر. (1420ق) ماوراءالفقه، بیروت: دارالاضواء للطباعة و النشر.
  • طباطبایی حکیم، سید محسن. (1416ق) مستمسک العروه‌الوثقی، قم: مؤسسة دارالتفسیر.
  • طباطبایی قمی، سیدتقی. (1426ق) مبانی منهاج‌الصالحین، قم: منشورات قلم الشرق.
  • علیدوست، ابوالقاسم. (0931) فقه و مصلحت، قم: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. (1412ق) منتهی‌المطلب فی تحقیق‌المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر.  (بی‌تا) تذکره‌الفقها، بی‌جا: بی‌نا (چاپ سنگی).
  • علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. (1420ق) تحریرالاحکام الشرعیه علی مذهب‌الامامیه، قم: مؤسسة امام صادق(ع).
  • فاضل لنکرانی، محمد. (1416ق) القواعد‌الفقهیه، قم: چاپخانه مهر.
  • فیض کاشانی، محمد. (1406ق) الوافی، بی‌جا: کتابخانه امام علی(ع).
  • قحطانی، مسفر بن علی. (2008 م) الوعی المقاصدی: قراءة معاصرة للعمل بمقاصد الشریعة فی مناحی الحیاة، بیروت: الشبکه العربیه للابحاث و النشر.
  • قرضاوی، یوسف. (1426 ق) السیاسة الشرعیة فی ضوء نصوص الشریعة و مقاصدها، قاهره: مکتبه وهبه.
  • قمی، شیخ عباس. (1423 ق) الغایة القصوی فی ترجمة عروة‌الوثقی، قم: منشورات صبح پیروزی.
  • کاشف الغطاء، حسن بن جعفر. (1422 ق) انوارالفقاهه: کتاب المکاسب، نجف: مؤسسة کاشف‌الغطاء.
  • کلینی، ابو جعفرمحمد بن یعقوب. (1407 ق) الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
  • کمره‌ای، محمدباقر. (بی‌تا) اصول الفوائد الغرویه فی مسائل علم اصول الفقه الاسلامی، تهران: مطبعه فردوسی.
  • مامقانی، ملا عبدالله بن محمدحسن. (1350 ق) حاشیه علی رساله لاضرر، قم: مجمع الذخائر الاسلامیه.
  • مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1404 ق) مرآة‌العقول فی شرح اخبار آل رسول، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  • مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی. (1400ق) یک دوره کامل فقه فارسی، تهران: انتشارات فراهانی.
  • محقق حلی، نجم‌الدین. (1408ق) شرایع‌الاسلام، قم: مؤسسة اسماعیلیان.
  • مصطفوی، سید محمدکاظم. (1423 ق) فقه‌المعاملات، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  • مظفر، محمدرضا. (1375) اصول الفقه، قم: مؤسسة اسماعیلیان.
  • مغنیه، محمدجواد. (1421ق) فقه الامام الصادق(ع)، قم: مؤسسة انصاریان.
  • مغنیه، محمدجواد . (1411ق) الاسلام بنظره عصریه، بیروت: دارالجواد.
  • مغنیه، محمدجوادـ . (1374) «فقیهان و مسئلة تجدد»، تحقیق و ترجمه سعید رحیمیان، مجلة کاوشی نو در فقه، شمارة 6.
  • مکارم شیرازی، ناصر. (1424ق) کتاب النکاح، قم: انتشارات مدرسة علی بن ابیطالب.
  • منتظری نجف‌آبادی، حسین‌علی. (الف 1409ق) مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمة محمود صلواتی و ابوال شکوری، قم: کیهان.
  • منتظری نجف‌آبادی، حسین‌علی.(ب 1409ق) دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم: نشر تفکر.
  • موسوی بجنوردی، میرزا حسن. (1419ق) القواعدالفقهیه، قم: نشر الهادی.
  • موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا. (1405ق) کتاب الشهادات، قم: مؤلف.
  • نراقی، مولی محمدمهدی بن ابوذر. (1416ق) تحفه رضویه، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه قم.