بررسی قاعدة «الجواز الشرعی ینافی الضمان» با رویکردی بر آرای امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق دانشگاه بو علی سینا همدان، همدان، ایران.

2 دانش آموخته دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه بو علی سینا همدان و استادیارگروه معارف دانشگاه ایلام، ایران.

چکیده

 بر اساس دیدگاهی که برخی از فقها بیان داشتهاند، هر عملی که اذن شرعی داشته باشد؛ ضمان به دنبال ندارد و بر اساس آن قاعدهای با عنوان «الجواز الشرعی ینافی الضمان» در نفی ضمان ایجاد کردهاند. در مقابل برخی دیگر ملازمة بین جواز و عدم ضمان را نپذیرفته و در اثبات ادعای خویش به مواردی از اجتماع جواز و ضمان استناد کردهاند. در نگاه ابتدایی به نظر میرسد امام خمینی در برخی تألیفاتشان قائل به ملازمه و در موارد دیگر قائل به عدم ملازمه بودهاند، اما با نگاه دقیقتر روشن گردید که نظر استدلالی امام خمینی نفی ملازمه است. در این مقاله با بررسی نسبت بین مصادیق جواز و ضمان و نیز تحلیل مفهومی این دو، نظریة نفی ملازمه تأیید گردیده و ثابت شده است که استناد به «الجواز الشرعی ینافی الضمان» در نفی ضمان زیانهای ناشی از فعل مجاز، صحیح نیست؛ بلکه ثبوت ضمان در هر موردی تابع بررسی اسباب و شرایط ضمان در آن مورد است.

کلیدواژه‌ها


-       آخوند خراسانى، محمدکاظم. (1409 ق) کفایة الأصول، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام.
-       آغا جمال خوانسارى، محمد بن حسین. (بی‌تا) التعلیقات على الروضة البهیة، قم: منشورات المدرسة الرضویة، چاپ اول.
-       ابن‌منظور، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم. (1414 ق) لسان العرب، بیروت: دارالفکر، چاپ سوم.
-       احسایى، ابن ابى جمهور، محمد بن على. (1405 ق) عوالی اللئالی العزیزیة، قم: مؤسسه سیدالشهدا، چاپ اول.
-       اسلامى، رضا. (1387) قواعد کلى استنباط، قم: مؤسسه بوستان کتاب، چاپ پنجم.
-       امام خمینى، سید روح الله. (1421 ق) کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، چاپ اول.
-       امام خمینى، سید روح الله.  (1415 ق) المکاسب المحرمة، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، چاپ اول.
-       امام خمینى، سید روح الله.  (1379) تحریر الوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول.
-       امام خمینى، سید روح الله.  (1392) ترجمه تحریر الوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم‌ و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ چهارم.
-       امام خمینى، سید روح الله. (1404 ق) زبدة الأحکام، تهران: سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اول.
-       حسینی نژاد، حسین قلى. (1377) مسئولیت مدنى، تهران: مجتمع علمى و فرهنگى مجد، چاپ اول.
-        حصفکی، علاءالدین. (1415 ق) الدرّ المختار شرح تنویر الابصار، بیروت: دارالفکر.
-       خویى، سید ابو القاسم موسوى. (1422ق) مبانی تکملة المنهاج، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ اول.
-       ذهنى تهرانى، محمدجواد. (1405 ق) تشریح المقاصد فی شرح الفرائد، قم: حاذق، چاپ اول.
-       سبحانى، جعفر. (1408 ق) قاعدتان فقهیتان، قم: مؤسسه سیدالشهداء، چاپ اول.
-       سبحانى، جعفر. (1431 ق) المبسوط فی اصول الفقه، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول.
-       شاهرودى، سید محمود هاشمى و جمعی از محققین. (1426 ق) فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت علیهمالسلام، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، چاپ اول.
-       شیخ طوسى، محمد بن حسن. (1407 ق) تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
-       شیخ طوسى، محمد بن حسن. (1387) المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة، چاپ سوم.
-       شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبرى. (1413 ق) المقنعة، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول.
-       شهید اول، محمد بن مکى. (1414 ق) غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزة علمیه، چاپ اول.
-       شهید ثانى، زین‌الدین بن على. (1413 ق) مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول.
-       شهید ثانى، زین‌الدین بن على. (1410 ق) الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم: کتاب‌فروشی داورى، چاپ اول.
-       صدر، سید محمدباقر. (1420 ق) قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم: دار الصادقین للطباعة و النشر، چاپ اول.
-       طاهرى، حبیب‌الله. (1418 ق) حقوق مدنى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم.
-       طباطبایى حکیم، سید محسن. (بی‌تا) نهج الفقاهة، قم: انتشارات 22 بهمن، چاپ اول.
-       طلافحة، محمد محمود احمد. (1427 ق) «قاعده الجواز الشرعی ینافی الضمان»، المجلة الاردنیه فی الدراسات الاسلامیه، شمارة 4.
-       علامه‌حلى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (1420 ق) تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامی، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول.
-       علامه‌حلى، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى. (1410 ق) إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول.
-       فاضل لنکرانى، محمد. (1381) اصول فقه شیعه، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول.
-        فخرالمحققین، محمد بن حسن بن یوسف. (1387) إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول.
-       کاشف‌الغطاء، محمدحسین بن على. (1359) تحریر المجلة، نجف اشرف: المکتبة المرتضویة، چاپ اول.
-       محقق ثانى، على بن حسین. (1414 ق) جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ دوم.
-       محقق ‌حلى، نجم‌الدین جعفر بن حسن. (1408 ق) شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم.
-       محقق داماد، مصطفى. (1383) قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم.‌
-       محمد بکر، إسماعیل. (1417 ق) القواعد الفقهیة بین الأصالة و التوجیه، بیروت: دارالمنار، چاپ اول.
-       مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى. (1389) فرهنگ‌نامه اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
-       مصطفوى، محمدکاظم. (1426 ق) القواعد الفقهیه، قم: مرکز العالمی للدارسات الاسلامیه، چاپ اول‏.
-       معین، محمد. (1386) فرهنگ معین، تهران: آدنا، چاپ چهارم
-       مکارم شیرازى، ناصر. (1411 ق) القواعد الفقهیه، قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع)، چاپ سوم.
-       نجفی، محمدحسن. (1404 ق) جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
-       واسطى، سید محمد مرتضى حسینى. (1414 ق) تاج العروس من جواهر القاموس، لبنان: دارالفکر، چاپ اول.