دکترین«حق داشتن» در برابر«حق بودن» با رویکردی بر نظر امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

2 . دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مفید، قم، ایران

چکیده

از موضوعات مهم و کاربردی مباحث حقوقی، تبیین حق یا حکم بودن موضوع است که به‌موجب آن، آثار و لوازمی بر آن مترتب می‌گردد. تبیین معناشناختی حق از بایسته‌هایی است که پایه و اساس فلسفه علوم مختلف می باشد.
بررسی سخنان امام خمینی نشان می‌دهد که دایره و حدود حق بسیار وسیع و گسترده است که مهم‌ترین آن‌ها حقوق طبیعی انسان ازجمله داشتن حق حیات و حق آزادی هستند.
در نظام‌های حقوقی، «حق داشتن» به‌عنوان دکترین حقوقی در مقابل حق بودن، به بهره‌مندی صاحب حق اشاره دارد. درصورتی‌که حق داشتن ثابت شود، می توان اختیاراتی را برای صاحبان حق برشمرد. در عالم هستی، موجودات به اعتبار ثبوتشان از حقوق مختلفی برخوردار می گردند و متلازم با آن تکالیفی بر عهده آن‌ها یا دیگران بار خواهد شد؛ اما بحث از تلازم موردتوافق همگان نبوده و این امر در بحث ضمانت اجرای حقوق افراد و جامعه تأثیرگذار خواهد بود. در تبیین این‌که حق به چه معناست، نظرات متفاوتی مطرح است، لکن معنایی که متضمن تلازم حق و تکلیف باشد و دایره وسعت حق مداری مفرط افراد را کاهش دهد، با منشأ و خاستگاه حق که همان عدالت است، سنخیت بیشتری خواهد داشت.

کلیدواژه‌ها


آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین. (1406 ق) حاشیه مکاسب، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
آل بحرالعلوم،محمد. (1362) بلغة الفقیه،با شرح و تعلیق سید محمدتقی آل بحرالعلوم، تهران: مکتبة الصادق.
ابن‌سینا، ابوعلی حسین بن عبداللة. (بی‌تا) الالهیات من الشفاء، با تعلیقات صدرالمتأهلین، قم: بیدار.
ابن منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم. (1955) لسان العرب، بیروت: دار صادر.
امام خمینی، سید روح‌الله. (1421 ق) کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چاپ اول.
امام خمینی، سید روح‌الله. (1385) صحیفه امام(دوره 22جلدی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ چهارم.
 امامی، سید حسن. (1373) حقوق مدنی، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
انصاری، مرتضی. (1415 ق) کتاب المکاسب، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری.
بحرانی، محمد سند. (1428 ق) فقه المصارف و النقود، قم: مکتبه فدک.
توحیدی، محمدعلی. (بی‌تا) مصباح الفقاهه فی المعاملات، تقریرات درس ابوالقاسم خویی، قم: داوری.
جرجانی، علی بن محمد. (بی‌تا) التعریفات، مصر: مطبعة حیدریه.
جزایری، محمدجعفر. (1416 ق) هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم: مؤسسه دار الکتاب.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1378) مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران: کتابخانه گنج دانش.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1371) مقدمه عمومی علم حقوق، تهران: کتابخانه گنج دانش.
جوادی آملی، عبدالله. (1385)حق و تکلیف در اسلام، قم: اسراء.
جونز، پیتر. (1386) حقوق، ترجمه رضا حسینی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
حسن فرج، توفیق. (1988) المدخل للعلوم القانونیه، بیروت: الدار الجامعیه.
دانش‌پژوه، مصطفی. (1390) شناسه حقوق، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
دهخدا، علی‌اکبر. (1375) لغتنامه، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، تهران: امیرکبیر.
راسخ، محمد. (1381) حق و مصلحت، تهران: طرح نو.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد. (1404 ق) المفردات فی غریب القرآن، بی‌جا: دفتر نشر کتاب.
زرقاء، احمد. (بی‌تا) الفقه الاسلامی فی ثوبة الجدید، بیروت: دارالفکر.
ساکت، محمدحسین. (1371) حقوقشناسی: دیباچهای بر دانش حقوق، مشهد: نشر نخست، چاپ اول.
صرامی، سیف‌الله. (1385) حق، حکم و تکلیف، گفتگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
طالبی، محمدحسین، سید مصطفی حسینی نسب. (بهار 1388)«تبیین حق از نگاه هوفلد»، حکومت اسلامی، سال چهاردهم، شماره اول.
طباطبایی یزدی، محمدکاظم. (1376) حاشیة المکاسب، قم: دارالعلم.
غروی اصفهانی، محمدحسین. (1375) حاشیه کتاب المکاسب، قم: علمیه، چاپ اول.
غروی اصفهانی، محمدحسین. (1275) رساله فی الحق و الحکم، قم: انوار المهدی.
قاری سید فاطمی، محمد. (1388) حقوق بشر در جهان معاصر، دفتر یکم، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش.
کاتوزیان، ناصر.(1377) حقوق مدنی، منطق حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار.
کانت، ایمانوئل. (1388) فلسفه حقوق، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی تهران: نقش و نگار، چاپ سوم.
کفوی، ابوالبقاء. (1286) الکلیات، تهران: دارالطباعه.
لکنوی، عبدالحلیم. (1316) حاشیة قمر الاقمار علی نور الانوار شرح المنار، اول مبحث حقوق، مصر:  بولاق، مطبعة الامیری.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1377) حقوق و سیاست در قرآن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1376) معارف قرآن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی . (1391) نظریه حقوقی اسلام، قم: مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى.
موحد، محمدعلی. (1381) در هوای حق و عدالت از حقوق طبیعی تا حقوق بشر، تهران: نشر کارنامه.
موسوی بجنوردی، سید محمدحسن. (1419 ق) القواعد الفقهیه، قم: نشر هادی، چاپ اول.
نبویان، محمود. (1388) حق و چهار پرسش بنیادین، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
نجفی خوانساری، موسی.(1418 ق) منیة الطالب، تقریر بحث میرزای نائینی، قم:مؤسسة النشر الاسلامی.
هابز، توماس. (1380) لویاتان،ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نى.
Hohfeld, Wesley.)1919 (Fundamental Legal Conceptions as Applied in Judicial Reasoning, New Haven: Yale University Press.
H. L. A. Hart. (1959)  Essays on Bentham: Jurisprudence and Political Theory, (New York:Oxford,2001)Institue, volume 1, Part I
Jones, Peter. (1994 (Rights, New York: Palgrave
Lyons, David.  (1994) Rights, Welfare and Mill s Moral Theory, New York: Oxford University Press.
Waldron, Jeremy. (2007) Rights, in Goodin, R. Pettit, PH. & Pogge, T.A Companion to Contemporary Political Philosophy, Blackwell, 2nd Edition