امکان سنجی نهاد قانون‌‌گذاری عرفی در منظومه فقاهتی شیعه با تأکید بر اندیشه امام خمینی(ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، واحد یادگار امام خمینی، شهر ری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 دانشجوی دکترای فقه و حقوق اسلامی، واحد یادگار امام خمینی، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

گذار از فقه به قانون (تقنین فقه) بدون تبیین «روش» تحویل یکی به دیگری، به انجام نمی‌‌رسد؛ اما پیش از آن، باید «امکان» تبدیل فقه به قانون و یا به تعبیری، تأسیس نهاد قانون‌گذاری عرفی، در نظام شرعی به اثبات برسد. اهمیت این امر هنگامی است که بدانیم در نظام سیاسی جمهوری اسلامی، مجلس وظیفه تقنین را بر عهده دارد و باید از لحاظ فقهی، قانون­گذاری توسط مجلس تجویز شده باشد. سؤال اصلی امکان­سنجی نهاد قانون‌‌گذاری عرفی در منظومه فقاهتی شیعه است و مهم‌‌ترین مانع نظری در این عرصه نظریه «جامعیت فقه» است؛ اما اگر انگاره منظور، با نگاه اجتهادی تفسیر گردد، می­یابیم که نه‌تنها منافاتی با قانون‌‌گذاری عرفی ندارد، بلکه آن را تأیید و تأکید می‌‌نماید و جامعیت فقه، مانع تبدیل فقه به قانون و تأسیس نهاد قانون­گذاری نیست. در مقاله حاضر تلاش شده تا با روش تحلیل و مطالعه کتابخانه­ای، این موضوع با رویکردی بر اندیشه امام خمینی بررسی شود و نتیجه آن گشودن راه برای جایگیری مفهوم مدرن قانون در منظومه فقهی شیعه از منظر مصالح نوعیه و رعایت حقوق ملت است با عنایت به اینکه تشخیص مصالح نوعیه امری فرا فقهی است که در حوزه  افتاء و حکم حکومتی قرار نمی‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


  • ابن منظور، محمد بن مکرم.(۱۴۱۶ ق) لسان العرب، ب‍ی‍روت‌‏‫: دار اح‍ی‍اء ال‍ت‍راث‌ ال‍ع‍رب‍ی‌.
  • اصفهانی، سید ابوالحسن. (1392) وسیله النجاة، با حواشی امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (۱۳۹۲) استفتائات، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (۱۳۸۸)کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1421ق) تحریر الوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
  • امام خمینی، سید روح‌الله.  (۱۳۸۹) صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  • امام خمینی، سید روح‌الله.  (۱۳۸۵) ولایت‌فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
  • بهجت فومنی، محمدتقی. (۱۳۸۶) استفتائات، قم: مؤسسه فرهنگی و هنری البهجه.
  • تبریزی، محمدحسین بن خلف. (۱۳۹۱) برهان قاطع، تهران: امیرکبیر.
  • جرجانی، علی بن محمد. (۱۳۷۰) التعریفات، تهران: ناصرخسرو.
  • جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (۱۳۷۸) ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش.
  • حسینی بهشتی، سید محمد. (۱۳۸۳) ولایت، رهبری، روحانیت، تهران: بقعه.
  • خمینی،‌ سید مصطفی. (۱۳۷۶) تحریر العروة الوثقی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
  • دهخدا، علی‌اکبر. (۱۳۸۵) فرهنگ دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (۱۴۱۶ ق) المفردات، دمشق: دارالقلم.
  • زرگری نژاد،‌‌ غلامحسین. (1387) رسائل مشروطیت، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
  • زرگری نژاد،‌‌ غلامحسین. (1380) رسائل سیاسی عصر قاجار، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، چاپ اول.
  • سبحانی، جعفر. (۱۳۸۱) تهذیب الاصول (تقریرات تهران:‌ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
  • سروش، عبدالکریم. (1388) مدارا و مدیریت، تهران: صراط.
  • سماواتی، عباس؛ سید مصطفی موسوی بجنوردی.(پاییز1399) «چالش های تعیین فتوای معیاردر قانونگذاری باتوجه به آرای امام خمینی»، پژوهشنامه متین(امام خمینی و انقلاب اسلامی)، دوره 22، شماره 88، صص 61-39.
  • شفیعی سروستانی، ابراهیم. (1381) فقه و قانون‌گذاری: آسیب‌شناسی قانون‌گذاری در نظام جمهوری اسلامی، تهران: کتاب طه
  • صرامی، سیف الله. (1385) منابع قانونگذاری در حکومت اسلامی، قم: بوستان کتاب.
  • فاضل لنکرانی، محمد. (۱۳۸۳) جامع المسائل، قم: امیر العلم.
  • فرحناک، علیرضا. (۱۳۹۰) موضوع شناسی در فقه، تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  • قائدی لامردی، عبدالمجید.(1399) منطقة الفراغ در قانون‌گذاری اسلامی، تهران: عاصم.
  • کاتوزیان، ناصر. (۱۳۹۵) مقدمه علم حقوق، تهران: شرکت سهامی انتشار.
  • گروهی از اندیشمندان و پژوهشگران کشورهای اسلامی.(1397) فقه و قانون؛ ایده‌ها، پیشنهادها و راه‌حل‌های روشی، قم: مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی.
  • محمصانی، صبحی رجب. (۱۹۷۵) فلسفة التشریع فی الاسلام، بیروت: دارالعلم للملایین.
  • محلاتی، اسماعیل. (1386) در پرتو مشروطه‌خواهی: بررسی و متن لئالی المربوطه فی وجوب المشروطه، تهران: صمدیه.
  • مهرپور، حسین. (1374) دیدگاه‌های جدید در مسائل حقوقی، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ دوم.
  • میرزای قمی، ابوالقاسم.(۱۳۷۸ ق) قوانین الاصول، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
  • نائینی، محمدحسین. (۱۳۹۳) تنبیه الامه، قم: بوستان کتاب.
  • نائینی، محمدحسین. (1424 ق) تنبیه الأمة و تنزیه الملة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، چاپ اول.
  • نفیسی، علی‌اکبر خان (ناظم الاطباء). (۱۳۵۵) فرهنگ نفیسی، تهران:‌ خیام.
  • - A group of thinkers and researchers of Islamic countries. (2019)

    Jurisprudence and law; Ideas, Suggestions and Methodological

    Solutions, Qom: Islamic Research Center of the Islamic Consultative

    Assembly (In Persian).

    - Behjat Foumani, Mohammad Taghi. (2007) Referendums, Qom: Al-

    Bahja Cultural and Artistic Institute. (In Persian).

    - Dehkhoda, Ali Akbar. (2006) Farhang Dehkhoda, Tehran: University of

    Tehran(In Persian).

    - Farahnak, Alireza. (2011) Thematics in jurisprudence, Tehran: Research

    Institute of Islamic Sciences and Culture(In Persian).

    - Fazel Lankarani, Mohammad. (2004) Comprehensive Issues, Qom:

    Amir Al-Alam(In Persian).

    - Ghaedi Lamerdi, Abdolmajid. (2021) Al-Faragh area in Islamic

    legislation, Tehran: Asem (In Persian).

    - Hosseini Beheshti, Seyed Mohammad. (2004) Province, Leadership,

    Clergy, Tehran: Tomb (In Persian).

    - Ibn Manzoor, Muhammad ibn Makram. (1996) Language of the Arabs,

    Beirut(In Arabic)

    - Imam Khomeini, seyed Ruhollah. (2013) Referendums, Qom: Imam

    Khomeini Publishing House(In Persian).

    - Imam Khomeini, seyed Ruhollah. (2000) Tahrir al-Waseela, Tehran: Imam Khomeini

    Publishing House, first edition(In Arabic).

    - Imam Khomeini, seyed Ruhollah. (2006) Velayat-e Faqih, Tehran: Imam Khomeini Publishing

    House(In Persian).

    - Imam Khomeini, seyed Ruhollah. (2009) Al-Bayy Book, Tehran: Imam Khomeini Publishing

    House(In Arabic).

    - Imam Khomeini, seyed Ruhollah. (2010) Sahifa Imam, Tehran: Imam Khomeini Publishing

    House(In Persian).

    - Isfahani, Seyed Abolhassan (2013) The means of salvation, with the

    margins of Imam Khomeini, Tehran: Institute for Organizing and

    Publishing the Works of Imam Khomeini, first edition(In Arabic).

    - Jafari Langroudi, Mohammad Jafar. (1999) Legal Terminology, Tehran:

    Ganj-e-Danesh. (In Persian).

    - Jorjani, Ali bin Muhammad. (1992) Definitions, Tehran: Naser

    Khosrow. (In Persian).

    - Katozian, Nasser. (2016) Introduction to Law, Tehran: Anteshar Co(In

    Persian).

    - Khomeini, Seyed Mostafa. (1997) Tahrir al-Urwa al-Wathqi, Tehran:

    Imam Khomeini Publishing House(In Arabic).

    - Mahallati, Ismail. (2007) In the Light of Constitutionalism: A Study

    and Text of Layali Al-Marbutah Fi Oujub Al-Mashrouteh, Tehran:

    Samadieh(In Persian).

    - Mehrpour, Hossein. (1995) New Perspectives on Legal Issues, Tehran:

    Information Publications, Second Edition(In Persian).

    - Mirza Qomi, Abolghasem. (2000) Laws of Principles, Tehran: Islamic

    Scientific Library. (In Persian).

    - Mohammadsani, Sobhi Rajab. (1975) Philosophy of legislation in Islam,

    Beirut: Dar al-Alam for the people(In Arabic).

    - Nafisi, Ali Akbar Khan (Nazim Al-Atab). (1976) Farhang Nafisi,

    Tehran: Khayyam(In Persian).

    - Naini, Mirza Mohammad Hussein(In Persian).

    - Naini, Mohammad Hussein (2014) Tanbih al-Ummah, Qom: Book

    Garden(In Arabic).

    - Ragheb Isfahani, Hussein bin Mohammad. (1996) Al-Mufradat,

    Damascus: Dar al-Qalam. (In Arabic).

    - Samavati, Abbas; Seyyed Mostafa Mousavi Bojnourdi (2020)

    “Challenges of determining the standard fatwa in legislation according

    to the views of Imam Khomeini”, Matin Research Journal (Imam

    Khomeini and the Islamic Revolution), Volume 22, Number 88, pp. 61-

    39(In Persian).

    - Sarami, Saifullah. (2006) Legislative Sources in Islamic Government,

    Qom: Book Garden(In Persian).

    - Shafiee Sarvestani, Ebrahim. (2002) Jurisprudence and Legislation:

    The Pathology of Legislation in the Islamic Republic, Tehran: Taha

    Book(In Persian).

    - Tabrizi, Mohammad Hussein bin Khalaf. (2012) Definite argument,

    Tehran: Amirkabir(In Persian).

    - Zargarinejad, Gholam Hossein. (2008) Essays on Constitutionalism,

    Tehran: Institute for Research and Development of Humanities(In

    Persian).

    - Zargarinejad, Gholam Hossein. (2001) Political Essays of the Qajar Era, Tehran: National

    Archives of Iran, First Edition(In Persian).

    - Sobhani, Jafar. (2002) Tahdhib al-Osul (Lectures), Tehran: Institute

    for Organizing and Publishing the Works of Imam Khomeini (RA) (In

    Persian).

    - Soroush, Abdul Karim. (2009) Tolerance and Management, Tehran:

    Sarat(In Persian).