معنایابی استعارۀ «بت» در اشعار عرفانی حافظ و امام خمینی (س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه ادیان و عرفان، دانشگاه بین المللی اهل بیت علیهم السلام، تهران، ایران

2 استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی اهل بیت علیهم السلام، تهران، ایران.

3 دانش آموخته کارشناسی ارشد عرفان اسلامی دانشگاه بین المللی اهل بیت علیهم السلام، تهران، ایران.

چکیده

یکی از استعاره‌های عارفانه در اشعار شاعران عرفان‌گرا، تطبیق لفظ و مفهوم بت با خدای متعال است. در این استعاره چند وجه شبه می‌توان جست: نخست نگاهی جمالی به بت؛ زیبارویی پرستیدنی که هر آنچه را زیبنده کمالش است داراست. دوم رویکرد جلالی به بت؛ معشوق عشوه‌گر و پُرنازِ بی‌توجه به عاشقان خویش، با دلی از سنگ که البته بی‌توجهی ظاهری او به مشتاقانش به سبب مصلحت خود آنان است. توصیف خدای متعال با لفظ بت، تناقض آشکار با بخش اعتقادات دین اسلام دارد. معنای موردنظر عارفانی همچون حافظ و امام خمینی از بت و صفات و ظهورات نسبت داده‌شده به او در خصوص خدا چیست؟ فرضیه این تحقیق این است که با قطع‌نظر از معنای منفی بت که در مواردی اندک در آثار این دو شخصیت بازتاب یافته است، در نگاه عرفانی آنان، بت در خصوص خدای متعال، حقیقت و درباره بتی که مشرکان می‌آرایند و می‌پرستند مجاز است.
.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن‌سینا، حسین بن عبدالله.(1375) الإشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغة، چاپ اول.
ابن طاووس، علی بن موسی. (1409 ق) إقبال الأعمال (ط- القدیمة)، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم.
ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414 ق) لسان العرب، با تصحیح جمال‌الدین میردامادی، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر، چاپ سوم.
ابوحامد غزالی، محمد. (بی‌تا) إحیاء علوم الدین‏، با تصحیح: عبدالرحیم حافظ عراقى، بیروت: دار الکتاب العربى‏، چاپ اول.‏
أزهری، ‏أبی منصور محمد بن أحمد. (2001) تهذیب اللغة، با اشراف‏ محمد عوض مرعب‏، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، چاپ اول.
استعلامی، محمد. (1382) درس حافظ، تهران: سخن، چاپ اول.
امام خمینی، سید روح‌الله.(1389) دیوان امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم.
‌‌‌‌‌‌‌ امام خمینی، سید روح‌الله.( (1416 ق) شرح دعاء السحر، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى‏، چاپ اول‏.
انصاری، خواجه عبدالله.(1382) مناجاتنامه خواجه عبدالله انصارى‏، با تصحیح محمد حماصیان، کرمان: انتشارات خدمات فرهنگى کرمان‏، چاپ اول.‏
باباطاهر عریان.(1355) دیوان باباطاهر، با تصحیح وحید دستگردی، تهران: امیرکبیر، چاپ یازدهم.
باقریان موحد، رضا. (1394) شرح عرفانی دیوان حافظ: بر اساس نسخه دکتر قاسم غنی و محمد قزوینی، قم: کومه.
جلالیان، عبدالحسین. (1379) شرح جلالی بر حافظ، تهران: یزدان، چاپ اول.
حافظ، شمس‌الدین محمد. (1385) دیوان حافظ، تهران: زوار.
ختمی لاهوری، ابوالحسن عبدالرحمان. (1381) شرح عرفانی غزلهای حافظ، با تصحیح و تعلیقات بهاءالدین خرمشاهی و دیگران، تهران: نشر قطره.
خرمشاهی، بهاءالدین. (1385) حافظنامه، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی‌اکبر. (1377) لغتنامۀ دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
سجادی، جعفر. (1383) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: انتشارات طهوری، چاپ اول.
سعادت‌پرور، علی. (1382) جمال آفتاب، تهران: احیاء کتاب، چاپ دوم.
شبستری، محمود. (1393) گلشن راز، تهران: کتابخانه عصر هوشمندی، چاپ اول.
شمس مغربی، محمد. (1358) دیوان کامل شمس مغربى‏، با تصحیح ابوطالب میر عابدینى، تهران: انتشارات زوار، چاپ اول‏.
فیض کاشانی، محسن.(1381) دیوان فیض کاشانى‏، با تصحیح و شرح مصطفى فیض کاشانى، قم: اسوه‏، چاپ دوم‏.
گوهرین، صادق (1388) . شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار، چاپ دوم.
لاهیجی، محمد (1390) . مفاتیح الإعجاز فى شرح گلشن راز، با تصحیح محمدرضا برزگر، تهران:‏زوّار.
مالمیر، محمدابراهیم و مریم ترکاشوند. (بهار و تابستان 1393) «تأملی بر «صراط مستقیم» از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او»، ادیان و عرفان، سال چهل و هفتم، شماره یکم.
مصطفوی، حسن (1367) . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت ارشاد، چاپ اول.
مصفی، ابوالفضل (1369) . فرهنگ ده هزار واژه از دیوان حافظ، تهران: پاژنگ.
مهرآیین، محمدحسین (1384) . دیوان حافظ با شرح موجز سروده حافظ، قم: برگ شقایق.
نادرعلی، عادل (1397) . شرح اصطلاحات عرفانی، قم: آیت اشراق، چاپ اول.
نوربخش، جواد (1366) . فرهنگ نوربخش، تهران: انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی، چاپ اول.
همدانی، علی بن شهاب‌الدین (1373) . شرح مرادات حافظ، با تحقیق ایرج گل‌سرخی، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.