نسبت مفهومی تبادر و انصراف و تأثیر آن در فهم گزاره های فقهی با نگاهی بر آرای امام خمینی(ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق و اندیشه امام خمینی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

«تبادر» و «انصراف»، ازجمله مسائل مطرح در بحث حقیقت و مجاز و مطلق و مقید در اصول فقه بوده، فقها ازجمله امام خمینی نیز در ابواب گوناگون فقه، به آن استناد کرده اند. تبادر به معنای انسباق معنا به ذهن از خود لفظ، جنبه ایجابی دارد؛ اما انصراف، یعنی انس ذهن به یک معنا و نفی معانی دیگر، دارای جنبه ایجابی و سلبی است. با وجود استفاده گسترده از این دو عنوان در استدلال های فقهی و تأثیرگذاری آن بر استنباط احکام شرعی، یافته های پژوهش حاضر که با روش تحلیلی – توصیفی و با استناد به منابع کتابخانه ای انجام شده است، حکایت از نوعی گسست میان مطالعات نظری و مفهوم شناسی این اصطلاحات در اصول فقه و بهره گیری فقها از آن در مسائل فقهی دارد. فقها در بسیاری از موارد، با تسامح دو واژه تبادر و انصراف را به کاربرده اند، بدون آنکه تفاوتی میان آنها بگذارند؛ اما به نظر می رسد کاربرد اصطلاح «تبادر» در جایی که خطور معنا به ذهن، ناشی از غلبه وجودی یا استعمالی آن معنا باشد، تسامحی بوده، می بایست از واژه «انصراف» استفاده کرد. همچنین، هرگاه لفظ دربرگیرنده یکی از معانی خود نباشد، کاربرد انصراف تسامحی بوده و باید از واژه تبادر برای توصیف آن استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها


- آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1409 ق) کفایة الأصول، قم: آل البیت (ع). - آملى، میرزا محمدتقی. (1380 ق) مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى، تهران: بینا. - ابن منظور، محمد بن مکرم. (1414 ق) لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر، چاپ سوم. - امام خمینى، سید روح الله. (1418 ق) تنقیح الأصول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى. - امام خمینى، سید روح الله. (1376) جواهر الأصول، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 6 جلدی. - امام خمینى، سید روح الله. (1378) الخلل فی الصلاة (طبع جدید)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى. - امام خمینى، سید روحالله. (1421 ق) کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى. - امام خمینى، سید روح الله. (1379) کتاب الطهارة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول. - امام خمینى، سید روح الله. (1381) المکاسب المحرمة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم. - امام خمینى، سید روح الله. (1415 ق) مناهج الوصول إلى علم الأصول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. - انصاری، مرتضى. (الف 1415 ق) کتاب الطهارة، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. - انصاری، مرتضى. (ب 1415 ق) کتاب المکاسب، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. - بحر العلوم، محمد بن محمدتقی. (1403 ق) بلغة الفقیه، تهران: منشورات مکتبة الصادق، چاپ چهارم. - بدرى، تحسین. (1428 ق) معجم مفردات أصول الفقه المقارن، تهران: المشرق للثقافه و النشر. - جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1410 ق) الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین. - حسینى، محمد. (2007) الدلیل الفقهى تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الأصول، دمشق: مرکز ابن ادریس الحلی للدارسات الفقهیه‏. - حسینى، محمد. (1415 ق) معجم المصطلحات الأصولیة، بیروت: مؤسسة المعارف للمطبوعات‏. - حسینى، محمد. (1404 ق) مبادی الوصول إلى علم الأصول، قم: المطبعة العلمیة. - خویی، سید ابوالقاسم. (1419 ق) دراسات فی علم الأصول، قم: مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)‏. - خویی، سید ابوالقاسم. (1417 ق) محاضرات فی اصول الفقه، قم: دار الهادى للمطبوعات، چاپ چهارم. - خویی، سید ابوالقاسم. (1418 ق) موسوعة الإمام الخوئی، قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی. - راغب اصفهانى، حسین بن محمد. (1412 ق) مفردات ألفاظ القرآن، شام: دار العلم – الدار. - رشتى، حبیب‏الله. (بی تا) بدائع الأفکار، قم: مؤسسه آل البیت (ع). - روحانی، سید صادق. (1412 ق) فقه الصادق علیه السلام، قم: دار الکتاب - مدرسه امام صادق (ع). - سبحانى تبریزى، جعفر. (1424 ق) إرشاد العقول الى مباحث الأصول، قم: مؤسسه امام صادق (ع). - شبیری زنجانى، سید موسى. (1419 ق) کتاب نکاح، قم: مؤسسه پژوهشى راىپرداز. - شهیدی تبریزى، میرزا فتاح. (1375 ق) هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، تبریز: چاپخانه اطلاعات. - شیخ طوسى، محمد بن حسن. (1417 ق) العُدة فی اصول الفقه، قم: تیزهوش. - شیخ طوسى، محمد بن حسن. (1387 ق) المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم. - صافی گلپایگانى، لطفالله. (بیتا) التعزیر، أحکامه و حدوده، قم: مجله حوزه. - صدر، سید محمدباقر و محمدعلی عبداللهی. (1384) «درآمدی بر مباحث تحلیلی الفاظ علم اصول»، مجله نقد و نظر، شماره 38- 37. - صدر، سید محمدباقر. (1417 ق) بحوث فی علم الأصول، قم: الدار الاسلامیه، چاپ سوم. - صدر، سید محمدباقر. (1425 ق) دروس فی علم الأصول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی. - عراقى، ضیاءالدین. (1363) تحریر الأصول، قم: مهر. - علامه حلی، حسن بن یوسف. (1413 ق) قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. - علم الهدی، علی بن حسین.(1376) الذریعه الی اصول الشریعة، تهران: دانشگاه تهران. - فاضل لنکرانى، محمد. (1385) إیضاح الکفایة، قم: نوح، چاپ پنجم. - فاضل لنکرانى، محمد. (1418 ق) تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة - الحج، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، چاپ دوم. - فراهیدى، خلیل بن احمد. (1410 ق) کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم. - قرشى، سید علی اکبر. (1412 ق) قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم. - کاشانى، ملا حبیب الله. (1417 ق) ذریعة الاستغناء فی تحقیق الغناء، قم: مرکز احیاى آثار ملا حبیب الله شریف کاشانى. - کشمیرى، سید محمدباقر. (1418 ق) الروضة الغنّاء فی عدم جواز استماع الغناء، قم: نشر مرصاد. - مامقانى، ملا عبداللّه. (1350 ق) نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال، قم: مجمع الذخائر الإسلامیة. - مجاهد طباطبایی، سید محمد. (1296 ق) مفاتیح الاصول، قم: مؤسسه آل البیت (ع). - مجاهد طباطبایی، سید محمد. (بیتا) کتاب المناهل، قم: مؤسسه آل البیت (ع). - محقق داماد، سید مصطفی. (1406 ق) قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم. - محقق کرکی، على بن حسین. (1414 ق) جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ دوم. - مشکینى، ابوالحسن. (1413 ق) کفایة الاُصول، قم: لقمان. - مظفر، محمدرضا. (1375) أصول الفقه، قم: اسماعیلیان، چاپ پنجم. - مکارم شیرازى، ناصر. (1428 ق) انوار الأصول، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب (ع)، چاپ دوم. - ملکی اصفهانی، مجتبی. (1379) فرهنگ اصطلاحات اصول، قم: عالمه. - موسوى بهبهانى، على. (1381) بدائع الأصول، اهواز: خوزستان. - موسوى جزایرى، محمدعلی. (1430 ق) تحریر الأصول، قم: مؤسسة النشر الاسلامی. - نائینى، محمدحسین. (1352) أجود التقریرات، قم: مطبعة العرفان‏. - نراقى، ملا احمد. (1422 ق) رسائل و مسائل، قم: کنگره نراقیین ملا مهدى و ملا احمد. - هلال، هیثم. (1424 ق) معجم مصطلح الأصول، بیروت: دار الجلیل‏. - یثربی، سید علی محمد. (1388) «کارکرد استنباطی انصراف و کاربرد حقوقی آن»، فصلنامه حقوق خصوصی، شماره 14.