خسارت تأخیر تأدیه اسکناس در فقه و حقوق با رویکردی به مبانی امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی و مدیر گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی و اندیشه‌های امام خمینی(س) پژوهشکدة امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی و اندیشه‌های امام خمینی(س) از پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

چکیده

با توجه به شرایط اقتصادی امروز جامعه و تغییرات قیمت‌ها و کاهش ارزش پول، معاملات بدون در نظر گرفتن جریمة تأخیر که در معاملات مدت‌دار مطرح است بسیار دشوار است از طرفی هم شبهة خلاف شرع بودن نهاد حقوقی مزبور، باعث شده در سالیان پس از انقلاب اسلامی در کشور ما، به لحاظ تحولات فراوان، اهمیتی دو چندان یافته و موضع­گیری گوناگونی از سوی مراجع قانونی دربارة آن صورت ‌گیرد حتی بعضی پرداخت خسارت ناشی از عدم تعهد را غیرشرعی می‌دانند. این مقاله با مطالعة پژوهش­های قبلی در رابطه با این مسئله و با توجه به اینکه مشکل پرداختِ به روز که یک مسئلة تقریباً حل شده است، موضوع را در رابطه با اینکه آیا ماهیت خسارت تأخیر چیزی جدا از پرداخت به روز و محاسبة نرخ تورم است یا نه همان است؟ و اینکه آیا وجه التزام کیفر تخلف از انجام تعهد نوعی مجازات مدنی است که برای متخلف از انجام تعهد در نظر گرفته شده یا این نهاد حقوقی(وجه التزام) نوعی جبران خسارت وارده به متعهدله است که از نقض تعهد به او وارد شده است؟ مورد بررسی قرار می­دهد.

کلیدواژه‌ها


-      آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین. (1409ق) کفایة الاصول، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
-     ابن اثیر، مبارک بن محمد. (بی‌تا) النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم: مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، چاپ اول، 5 جلد.
-      ابن منظور، محمد بن مکرم. (1996) لسان العرب، بیروت: دارصادر.
-      اصفهانی، سید ابوالحسن. (1397) وسیلة النجاة، بیروت: دارالتعارف المطبوعات.
-      امام خمینی، سید روح الله. (1358ق) رسائل، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
-     امام خمینی، سید روح الله.  (1421ق) تحریرالوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
-      امام خمینی، سید روح الله.  (1422ق) نجاة العباد، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) ، چاپ اول.
-         امامى، سید حسن. (1372) حقوق مدنى، تهران: انتشارات اسلامیه، چاپ نهم، 6 جلد.
-         ایزدی فرد، علی اکبر. (پاییز و زمستان 1387)«بررسی فقهی قرض اسکناس و تأثیر تورم بر آن»، فصلنامه الهیات و معارف اسلامی، سال چهلم، شماره پیاپی 81/1 .
-         بلاغی نجفی، محمد جواد. (1420ق) آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، قم: بنیاد بعثت، چاپ اول.
-      بهبهانی، وحید. (1417ق) حاشیه مجمع الفائدة و البرهان، کنگره بزرگداشت مقدس اردبیلی، چاپ اول.
-        بهجت، محمد تقى. (1428ق) استفتاءات، قم: دفتر آیت الله بهجت، چاپ اول، 4 جلد،
-      بهشتی، سیدمحمد حسین. (1368) اقتصاد اسلامی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم.
-      بیهقی، احمد بن حسین. (1344ق) السنن الکبری، هند: حیدر آباد.
-      پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه. (1375) پول در نگاه اقتصاد و فقه، تهران: اندیشه.
-         تسخیری، محمد علی. (1375) «نوسانات ارزش پول و تأثیر آن بر سپرده های مدت دار»، مجموعه مقالات هفتمین سمینار بانکداری اسلامی، انتشارات مؤسسه عالی بانکداری ایران.
-       تسخیری، محمد علی (1382) «شرط کیفری مالی در بانکداری بدون ربا»، فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت، قم، شماره 35.
-      جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1362) ترمینولوژی حقوق، بنیاد راستاد.
-         جمعى از مؤلفان. (بی‌تا) فقه اهل بیت، 56 جلد، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، شماره­ 2، 7و 9.
-      جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1410ق) الصحاح - تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول، 6 جلد.
-         حرعاملی، محمد بن حسن. (1403ق) وسایل الشیعه، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ پنجم.
-         خوانساری، سید احمد. (1364) جامع المدارک، تهران: مکتبة الصدوق، تهران.
-      خوانساری، شیخ موسی. (1417ق) منیة الطالب فی حاشیة المکاسب (تقریرات درس نائینی)، قم: انتشارات نشر اسلامی.
-         خویى، ابوالقاسم. (1397ق) منهاج الصالحین، نجف: مطبعة النعمان.
-         دادگر، یداله. (1375)«توجیهات معاصر پیرامون ربا (1و2و3)»، مجله نامه مفید، شماره­های 7و8 و9، 10.
-         داوودی، پرویز، حسن نظری و سید حسین میرجلیلی. (1382) پول در اقتصاد اسلامى، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
-      درویشی، ابراهیم. (دی 1378) «مبانی شرعی و قانونی مطالبه خسارت تأخیر تأدیه توسط بانک­ها: نظریه فقها و حقوق­دانان»، تازه­های اقتصاد، شماره 84، صص 75-72.
-      روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران، شماره1607، 11/2/1379
-      روزنامه کار و کارگر، 29/11/1375، مصاحبه با آیت الله موسوی اردبیلی و آیت الله مکارم شیرازی در مورد پول.
-         سیوطی، جلال الدین. (1404ق) الدرالمنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
-         شهید اول، محمد بن مکی عاملی، (1413ق) الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، چاپ در سلسلة الینابیع الفقهیه، علی اصغر مروارید، بیروت: مؤسسة فقه الشیعه.
-         شهیدثانی، زین الدین بن علی. (1387ق)الروضة البهیةفی شرح اللمعةالدمشقیة، با تحقیق کلانتر، نجف: مطعبۀ الادب.
-        شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابویه. (1409ق) من لا یحضره الفقیه، 6 جلد، با ترجمه علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق، چاپ اول، 6 جلد.
-         شیخ طوسی، محمد بن حسن. (بی‌تا) التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
-         صدر، سید محمد باقر. (1399ق) «الاسس العامه للبیک فی المجتمع الاسلامی»، الاسلام یقود الحیاة، ش6، بیروت: دارالتعایف، چاپ دوم.
-         صدری افشار، غلامحسین و نسرین و نسترن حکمی. (1382) فرهنگ گزیده فارسی، جلداول، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
-         طباطبایی، سیدعلی. (1404ق) ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم: مؤسسة آل البیت.
-         طبرسی فضل بن حسن. (1372) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم.
-      طریحى، فخر الدین. (1416ق) مجمع البحرین، تهران: کتابفروشى مرتضوى، چاپ سوم، 6 جلد.
-         علامه طباطبایی، محمد حسین. (1417ق) ، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعة مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم.
-         فاضل لنکرانی، محمد. (1422ق) تفصیل الشریعه فی شرح تحریرالوسیله، قم: مرکز الفقه الائمة الاطهار.
-         فاضل مقداد، جمال الدین بن عبدالله. (1419ق) کنزالعرفان فی فقه القرآن، تحقیق سید محمد قاضی، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول.
-         فخررازی، ابوعبدالله محمد بن عمر. (1420ق) مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ سوم.
-         فراهیدى، خلیل بن احمد. (1410ق) کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ دوم، 8 جلد.
-         فیومی، احمد بن محمد. (1425ق) المصباح المنیر، قم: موسسه دارالهجرة.
-         قدیری اصلی، باقر. (1368) کلیات علم اقتصاد، انتشارت سپهر، چاپ ششم.
-      کاتوزیان، ناصر. (1362) مسئولیت مدنی، ضمان قهری، تهران: انتشارات دهخدا.
-      کاتوزیان، ناصر. (1378) حقوق مدنی، عقود معیّن، تهران: شرکت سهامی.
-      کاشانی، ملا فتح الله. (1336) تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی.
-      کتابی، احمد. (1371) تورم، تهران: انتشارات اقبال.
-      گلپایگانی، سید محمد رضا. (1397) حاشیه بر وسیلة النجاة، بیروت: دارالتعارف المطبوعات.
-        گلپایگانی، سید محمد رضا. (1405ق) مجمع المسائل، قم: دارالقرآن الکریم، چاپ دوم،.
-        متین دفتری، احمد. (1378) آیین دادرسی مدنی و بازرگانی، تهران: انتشارات مجمع علمی و فرهنگی مجد.
-        مجموعه سخنرانی­ها و مقالات هفتمین سمینار بانکداری ایران، (1375) چاپ اول.
-      محقق ثانی، علی بن حسین. (1410ق) جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت.
-        محقق حلی، جعفر بن حسن. (بی‌تا) المختصرالنافع فی فقه الامامیه، مصر: دارالکتاب العربی.
-         محقق داماد، مصطفى. (1387) بررسی فقهی حقوق خانواده، نکاح و انحلال آن (مواد1034 تا1157)، نشر علوم  اسلامی، اندیشه­های نو در علوم انسانی، چاپ پانزدهم.
-        محقق داماد، مصطفى. (1406ق) قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ دوازدهم، 4 جلد.
-         محمدی ری شهری، محمد. (1405ق) میزان الحکمه، بیروت: الدار الاسلامیه.
-         مدرس، سیدحسن. (1408ق) الرسائل الفقهیه، تهران: ستاد بزرگداشت شهید مدرس، چاپ اول.
-      مرتضی زبیدى، محمد بن محمد. (1414ق) تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 20 جلد.
-         مریدی، سیاوش و علیرضا نوروزی. (1373) فرهنگ اقتصادی، تهران: پیشبرد و نگاه، چاپ اول.
-         مشکوة، سید محمد. (1346) پول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول.
-         مصاحبه با آیت الله رضوانی، عضو محترم فقیهان شورای نگهبان دربارة بانکداری اسلامی. (1372) تهران: بانک مرکزی ایران.
-         مصباحى، غلامرضا. (1375) میزگرد سؤالات اقتصادى و فقهى پول، پول در نگاه اقتصاد و فقه، مؤسسه فرهنگى اندیشه.
-        مطهرى، شهید مرتضى. (بی‌تا) فقه و حقوق (مجموعه آثار)، قم: چاپ اول.
-        مغنیه محمد جواد. (1424) تفسیر الکاشف، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول.
-        مکارم شیرازى، ناصر. (بی‌تا) بررسى طرق فرار از ربا، قم: انتشارات مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع)، چاپ اول.
-        مکارم شیرازى، ناصر.(1374) تفسیر نمونه، تهران: دارالکتاب الإسلامیه، چاپ اول.
-        مکارم شیرازى، ناصر. (1376) ربا و بانکدارى اسلامى، قم: مطبوعات هدف، چاپ اول.
-        مکارم شیرازى، ناصر. (1380) بحوث فقهیه هامه، قم: مدرسه الامام امیرالمومنین.
-       مکارم شیرازى، ناصر. (1416ق) القواعد الفقهیه، قم: مدرسه امام علی(ع).
-          مکارم شیرازى، ناصر. (1427ق)دائرة المعارف فقه مقارن، قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام،قم: ایران، چاپ اول.
-         منتظری نجف آبادی، حسین علی. (بی‌تا)رساله استفتاءات، قم، 3 جلدی.
-         موسایی، میثم. (1377) تبین موضوع و مفهوم ربا از دیدگاه فقهی با توجه به تحولات اقتصادی عصر حاضر، مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی، چاپ دوم.
-      موسوی اردبیلی، عبدالکریم. (1375) پاسخ به نامه شماره 453 کمیسیون امور قضایی و حقوقی مجلس شورای اسلامی.
-         موسوی بجنوردی، میرزا حسن. (1386) القواعد الفقهیه، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ سوم.
-      نجفی، شیخ محمدحسن. (1981) جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، چاپ هفتم.
-      نوری، میرزاحسن. (1409ق) مستدرک الوسائل الشیعه، قم: مؤسسة آل البیت، چاپ دوم.
-      یوسفی، احمدعلی. (1381) ربا و تورم (بررسی تطبیقی جبران کاهش ارزش پول و ربا)، تهران: مرکز آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.