ماهیت حقوقی دفاع مشروع و مستندات فقهی آن با رویکردی به آرای امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه علوم پزشکی ارتش

چکیده

انسان در ادوار مختلف تاریخ در مواجهه با تجاوز، به طور فطری اقدام به دفع آن نموده است. علی رغم اتفاق بر پذیرش اصل دفاع به  عنوان یک اقدام مجاز، در میان نظریه پردازان اختلاف نظرهایی در خصوص مبنای آن وجود دارد. برخی آن را عامل موجهه جرم و سلب مسؤولیت کیفری از مدافع، و عدهای آن را حق و گروه دیگر آن را تکلیف و وظیفه میدانند. در این مقاله ضمن پرداختن به برخی مستندات فقهی(روایی) دفاع مشروع و تبیین شرایط آن، نظریه چهارمی ارائه شده است که در پی اثبات آن است. اساساً مهاجم تا زمانی که در حال تهاجم است خون  و مالش از قاعده کلی احترام خارج است و اگر مدافع باعث خسارت مالی، جرح و یا حتی قتل مهاجم گردد به تکلیف خود عمل کرده و خون و مال مهاجم به دلیل اقوا بودن سبب از مباشر هدر است.

کلیدواژه‌ها


- آقا بابایی، حسین. (تابستان 1379) «نفس به اعتبار مهدورالدم بودن مقتول»، مجله فقه اهل بیت، شماره 22، صص218-130.
-  ابن غضائری، ابوالحسن احمد بن ابی عبدالله . (1421ق) کتاب الضعفاء رجال ابن غضائری، با تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: دارالحدیث.
-ابن شهر آشوب، رشید الدین محمدبن علی مازندرانی. (1380ق) معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین قدیماً و حدیثاً، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، چاپ اول .
-  ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم‌. (1414ق) لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع،‌ چاپ سوم‌.
- امام خمینی ، سید روح الله. (1415ق) المکاسب المحرمه، قم: مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی (ره) ، چاپ اول .
- ـــــــــــــ . (1421ق) تحریر الوسیله، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول.
-   ـــــــــــــ .  (1423ق) ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ دوازدهم.
- انصاری، زکریا بن محمدبن احمد .(1418ق) فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول.
- بحرالعلوم ، سید مهدی بروجردی. (1405ق) الفوائد الرجالیه، با تحقیق محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران: مکتبه الصادق علیه السلام، چاپ اوّل.
- برقی، ابوجعفراحمدبن محمد بن خالد. (1383ق) رجال البرقی- الطبقات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-  بهبهانی، وحید. (بی‌تا)  الفوایدالرجالیه، نرم افزار معجم الفقهیه، مؤسسه آیت الله گلپایگانی رحمةالله.
-  بهوتی حنبلی، منصور بن یونس.(1418ق) کشاف القناع عن متن الاقناع، با تحقیق ابوعبدالله محمد حسن اسماعیل شافعی، بیروت: دارالکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
-   تبریزی، شیخ جواد بن علی. (1417ق) اسس الحدود والتعزیرات، قم: دفتر مؤلف، چاپ اول.
-  جوهرى، اسماعیل بن حماد. (1410ق) الصحاح- تاج اللغة و صحاح العربیة، با تحقیق و تصحیح احمد عبد الغفور عطار، بیروت: دار العلم للملایین، چاپ اول‌.
- حائری طباطبائی، سید علی بن محمد. (1418ق) ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، با تحقیق محمد بهره‌مند، محسن قدیری، کریم انصاری و علی مروارید، قم: مؤسّسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اوّل، 16جلد.
-   حرّ عاملی، محمد بن حسن. (1409ق)  تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسّسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اوّل.
 - حسینی تهرانی، سید محمد حسین. (1418ق) ولایة الفقیه فیحکومة الاسلام، بیروت: دارالمحجة البیضاء، چاپ اول.
-  حلّی، حسن بن علی بن داود. (1383) رجال ابن داود، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 -   حمیری، عبدالله بن جعفر. (1413ق)قرب الاسناد، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  خویی، سید ابوالقاسم.(1413ق) معجم الرجال الحدیث و تفصیل الطبقات الرجال، چاپ پنجم.
-  ـــــــــــــ  .(1422ق) مبانی تکمله المنهاج، قم: مؤسسه احیاء آثار امام خویی، چاپ اول.
-   ـــــــــــــ .(1418ق)  موسوعة الامام الخوئی، قم: مؤسسه احیاء آثار امام خویی، چاپ اول.
-  راغب اصفهانى، حسین بن محمد. (1412ق) مفردات ألفاظ القرآن، با تحقیق وتصحیح صفوان عدنان داودى‌بیروت: دار العلم- الدار الشامیة.
-  راوندی، قطب الدین سعیدبن هبه الله.(1405ق) فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، با تحقیق سید احمد حسینی قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم.
- ربانی، محمدعلی. (1371) بررسی احکام دفاع مشروع در حقوق جزای اسلامی( پایان نامه)_ مدرسه عالی شهید مطهری.
 -  سبحانی، جعفر. (بی‌تا ) موسوعه طبقات الفقهاء، (نرم افزار جامع فقه 2)، قم: مؤسّسه امام صادق علیه السلام، چاپ اوّل.
 -  شربینی، خطیب شمس الدین محمدبن احمد. الف(1377ق) الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع، بیروت: دارالمعرفة.
-  شمس ناتری، محمد ابراهیم. (1390) حالت ضرورت و دفاع مشروع، تهران: انتشارات مجد، چاپ اول.
-  شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه.(1413ق) من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
-  شیخ طوسی، محمدبن حسن. (1427ق) رجال الشیخ الطوسی- الابواب، با تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ سوم.
-  ـــــــــــــ .  الف(1407ق)  الفهرست، تحقیق: سید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف: المکتبه الرضویه، چاپ اول.
-  ـــــــــــــ .  ب(1407ق) تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب السلامیه، چاپ چهارم.
- ـــــــــــــ .  (1387ق) المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاءالآثار الجعفریه، چاپ سوم.
-  شیخ مفید،  محمّد بن محمد بن نعمان عکبرى‌. (1413ق)  المسائل الصاغانیة، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، چاپ اول‌.
-   شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی. (1413ق) مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، چاپ اول.
- ـــــــــــــ . (1421ق) رسائل الشهید الثانی، با تحقیق رضا مختاری و حسین شفیعی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اوّل.
-   صاحب بن عباد، اسماعیل.(1414ق)  المحیط فی اللغة، با تصحیح محمد حسن آل یاسین‌، بیروت: عالم الکتاب، چاپ اول‌.
-  طباطبایی بروجردی، حسین. (1429ق) منابع فقه شیعه، با ترجمه مهدی حسینیان قمی و محمد حسین صبوری،  تهران: فرهنگ سبز.
-  طریحى، فخر الدین‌.(1416ق) مجمع البحرین، با تحقیق و تصحیح سید احمد حسینى‌، تهران: کتابفروشى مرتضوى‌، چاپ سوم‌.
-  علامه حلّی، حسن بن یوسف بن مطهّر.(1381ق) رجال العلاّمه الحلی-خلاصه الاقوال فی معرفة احوال الرجال، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، چاپ دوّم.
- ـــــــــــــ .  (1413ق) قواعدالاحکام فی معرفه الحلال والحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
- ـــــــــــــ .(1412ق) منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اوّل.
- عوده، عبدالقادر.(بی‌تا) التشریح الجنایی الاسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، بیروت: دارالکتاب العربی.
-   فراهیدى، خلیل بن احمد‌.(1410ق) کتاب العین، باتحقیق وتصحیح  دکتر مهدى مخزومى و دکتر ابراهیم سامرایى‌، قم: نشر هجرت، چاپ دوم‌.
 -  فیومى، احمد بن محمد مقرى‌.(بی‌تا)  المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم: منشورات دار الرضی‌، چاپ اول‌.
- کشی، محمد بن عمر.(بی‌تا) رجال کشی، بی‌جا، بی‌نا.
- کلینی، ابوجعفرمحمدبن یعقوب.(1429ق) الکافی، قم: دارالحدیث للطباعة والنشر، چاپ اول.
-  کیدری، قطب الدین محمد حسین .(بی تا) اصباح الشیعةبمصباح الشریعه، با تصحح ابراهیم بهادری مراغی، قم: موسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول.
 - مجلسی، محمد تقی.(1406ق) روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، باتحقیق سید حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتهاردی، سید فضل الله طباطبایی، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم.
- محقق حلی، نجم الدین جعفر بن الحسن.(1408ق) شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، با تحقیق عبد الحسین محمد علی بقّال، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوّم.
- مظفر ، محمدرضا. (1403ق) اصول الفقه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، چاپ چهارم.
- مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی. (1385ق) دعائم الاسلام، قم: مؤسسه آل البیت علیه‌السلام، چاپ دوم.
-   مغنیه ، محمد جواد.(1421ق)  فقه الامام الصادق علیه السلام، قم: مؤسسه انصاریان ، چاپ دوم.
-  مطهری، مرتضی.(1376) مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: انتشارات صدرا، 27 جلد.
-  نجاشی، ابوالحسن احمد بن علی.(1407ق) رجال النجاشی، با تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- نجفی، محمد حسن. (1404ق) جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، با تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، چاپ هفتم.
- نوری ، میرزاحسین. (1408ق) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: مؤسّسه آل البیت علیهم السلام.
- ـــــــــــــ .(1417ق)  خاتمه المستدرک، قم: مؤسّسه آل البیت علیهم السلام ، چاپ اوّل.
-  نووی، محی‌الدین ابو زکریا یحیی بن شرف. الف(بی تا) المجموع فی شرح المهذب، بیروت: دارالفکر.
-  ـــــــــــــ .  ب(بی تا) روضة الطالبین، با تحقیق شیخ عادل احمد عبدالموجود و شیخ علی محمد معوض، بیروت: دارلکتب العلمیه.
-   واسطی زبیدى، سید محمد مرتضى. (1414ق)  تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول.