عرف و بناهای عقلایی در مکتب فقهی امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی و اندیش ههای امام خمینی)س(، پژوهشکده امام خمینی)ره( و انقلاب اسلامی، تهران، ایر ا ن

چکیده

عرف و بناهای عقلایی و واژه‌های مشابه به‌کرات در کتب و رسائل فقهی و اصولی و حقوقی موردتوجه فقیهان، اصولیون و حقوقدانان مسلمان قرارگرفته است. این واژه در فرهنگ لغات به معنای شناخته‌شده و ضد نکر است و در اصطلاح، قاعده‌ای است که مستقیماً از مردم سرچشمه گرفته فراگیر و پایا است و به‌وسیله مقام صالح الزامی دانسته شده است.
سؤال این است که آیا عرف عقلا از منظر شرع و مکتب فقهی امامیه حجت بوده، شایسته است بر اساس آن عمل شود یا نه؟ نسبت عرف و شرع چیست؟
در نسبت عرف و شرع گفته‌شده است عرف ممضا، عرف مردوع و عرف مرسل. عرف ممضا یعنی عرف مورد تأیید شرع. عرف مردوع، عرف مورد انکار شرع؛ اما عرف مرسل که شارع نسبت به آن نظری نداده است یا ما به آن دسترسی پیدا نکرده‌ایم، حجیت آن مورد اختلاف است: بدون هیچ‌گونه شرطی حجیت دارد؛ از طریق قاعده حسن و قبح حجیت دارد؛ اگر با امضای شارع اعم از تأیید مستقیم یا تأیید از طریق عدم الردع همراه باشد، حجیت دارد وگرنه غیرقابل‌قبول است.
امام خمینی قائل به حجیت ذاتی عرف بوده مشروط به امضا یا عدم الردع ولیکن امضای شارع را کاشف از عقلانی بودن عرف می‌داند. شیخ‌الشریعه اصفهانی احراز عدم الردع را لازم نمی‌داند، بلکه عدم احراز ردع را کافی تلقی می‌کند.

کلیدواژه‌ها


ابن منظور، محمد بن مکرم. (1408 ق) لسان العرب، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی، چاپ اول.
- امام خمینی، سید روح‌الله. (1372) انوارالهدایه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی(ره)، چاپ اول.
- ــــــــــــــــــ . (1421ق)کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی(ره)، چاپ اول.
- بارگاهی، محمدرضا. (1376) حقوق تطبیقی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی (واحد تهران جنوب).
- حکیم، محمدتقی. (1418 ق) الأصول العامه، قم: مجمع جهانی اهل بیت.
- دانش‌پژوه، مصطفی. (1392) مقدمه علم حقوق، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ نهم.
- ساکت، محمدحسین. (1371) دیباچهای بر دانش حقوق، مشهد: نشر نخست.
- سبحانی، جعفر. (1383) اصول الفقه المقارن فی ما لا نص فیه، قم: مؤسسه امام صادق.
- شرتونی، سعید الخوری. (1992) أقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، بیروت: مکتبة لبنان.
- غروی‌اصفهانی، ملا فتح‌الله. (1374) نهایة الدرایه، تحقیق مهدی احدی امیرکلایی، قم: انتشارات سیدالشهدا، چاپ اول.
- کاتوزیان، ناصر. (1379) کلیات حقوق: نظریه عمومی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- مظفر، محمدرضا. (1386) اصول الفقه، قم: نشر سید عبدالله اصغری