نقش اندیشه علامه طباطبایی در تکوین مفهوم «جمهوری اسلامی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه شهید بهشتی، پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری، تهران، ایران

2 استادیار علوم سیاسی، پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی، تهران، ایران.

چکیده

این مقاله در چهارچوب مطالعات تحلیل گفتمانی به نقش اندیشه علامه طباطبایی در تکوین دال «جمهوری اسلامی» در معنای مورد نظر گفتمان انقلاب اسلامی 1357 ایران می‌پردازد. پروبلماتیکِ نوشتار حاضر، بررسی نقش‌ متفکری است که فاقد راهبرد سیاسی در عرصه انقلاب بوده است. ذیل این مسئله، به دو پرسش اصلی پرداخته‌شده است: 1. نقش اندیشه علامه طباطبایی در تکوین دال جمهوری اسلامی در معنای موردنظر گفتمان انقلاب اسلامی چیست؟ 2. سازوکارهای اجتماعیِ پیوند اندیشة علامه طباطبایی با گفتمان انقلاب اسلامی چیست؟ پژوهش حاضر با استفاده از فن «تحلیل مضمون» به شناسایی کلمات تکراری، مکنون و کلیدی در متون مربوط به اندیشه علامه طباطبایی و گفتمان انقلاب اسلامی مبادرت می‌کند و نشان می‌دهد علامه در چهارچوب نظری اعتباریات، بنیان‌های فلسفیِ طرح «جمهوری اسلامی» را پی ریخته است. اندیشه علامه طباطبایی از مجرای سازوکارهای اجتماعی همچون «حلقه‌های فکری»، «تعاملات بین نسلی»، «اجتماعات گفتمانی» و «ژانر نوشتاری و گفتاری» با گفتمان انقلاب اسلامی نیز پیوند پیداکرده است.

کلیدواژه‌ها


-         امام خمینی، سید روح الله. (1381) ولایتفقیه (حکومت اسلامی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ یازدهم.
-       امام خمینی، سید روح الله. (1385) صحیفه امام (دوره 22 جلدی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهارم.
-       امام خمینی، سید روح الله.(1362) طلیعه انقلاب اسلامی (مصاحبههای امام خمینی در نجف، پاریس و قم)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-         امینی، ابراهیم. (1361) «دورنمایی از اخلاق و رفتار استاد»، در یادنامه مفسّر کبیر استاد علامه طباطبایی، قم: انتشارات شفق
-         امین‌پور، فاطمه. (1390) «روش‌شناسی اجتماعی قرآن از منظر تفسیر المیزان»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی - اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسرو پناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         اوسی، علی. (1370) روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، ترجمه سید حسین میر جلیلی، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
-         اولیایی، منصوره. (1390) «اعتباریات اجتماعی از دیدگاه علامه طباطبایی»، درعلامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی - اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسرو پناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         بازرگان، مهدی. (1341) «انتظارات مردم از مراجع»، در بحثی درباره مرجعیت و زعامت در اسلام، شرکت سهامی انتشار.
-         بیدگلی کاشانی، نعیمه. (1388) «بررسی تطبیقی رابطه عقل و وحی از دیدگاه علامه طباطبایی و مکتب تفکیک»، مجله طلوع، سال هشتم، شماره 28.
-         پناهی آزاد، حسن. (1390) «انسان‌شناسی علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسرو پناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         ترکاشوند، احسان و اکبر میرسپاه. (1389)تفسیری نو از اعتباریات علامه طباطبایی، با نگاهی تطبیقی به رساله اعتباریات و تفسیر المیزان،مجله معرفت فلسفی، سال هشتم، شماره اول.
-         جعفریان، رسول. (1386) جریانها و سازمانهای مذهبی - سیاسی ایران: از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی (1320-1357)، قم: نشر مورخ.
-         حسینی مهرآبادی، زهرا. (1390) «پیامدهای معرفت‌شناختی اعتباریات علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         خسروپناه، عبدالحسین و محمد یونس. (1390) «علم و دین از منظر علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-        خسروشاهی، هادی. (1394)http://www.khosroshahi.or، «جستارهایی در منش علمی و عملی علامه طباطبایی».
-       خسروشاهی، هادی. (1391) درباره علامه سید محمدحسین طباطبایی، قم: کلبه شروق.
-         ربانی گلپایگانی، علی. (1390) «فطرت و جامعه بشری از منظر علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         رمضانی، رضا. (1387) آرای اخلاقی علامه طباطبایی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         سبحانی، جعفر. (1361) «جامعیت علامه طباطبایی»، در دومین یادنامه علامه طباطبایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
-         شاکرین، فاطمه. (1390) هستی جامعه از نظرگاه علامه و شاگردانشان، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         شایگان، داریوش. (1371) آسیا در برابر غرب، تهران: باغ آینه.
-         شجاعی‌زند، علیرضا. (5831) برهه انقلابی در ایران، تهران: مؤسسه عروج.
-         شریفی، حسام‌الدین. (1390) «دیدگاه‌های منطقی علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         طباطبایی، محمدحسین. (بی‌تا) تفسیر المیزان، ت‍رج‍م‍ه سید م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر م‍وس‍وی‌ه‍م‍دان‍ی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
-        طباطبایی، محمدحسین. (1341)«ولایت و زعامت»، در بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تهران: شرکت سهامی انتشار.
-        طباطبایی، محمدحسین.(1381) انسان از آغاز تا انجام، ترجمه و تعلیقات صادق لاریجانی، تهران: انتشارات الزهرا.
-         طباطبایی، محمدحسین. (الف 1387) روابط اجتماعی در اسلام، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
-         طباطبایی، محمدحسین.(ب 1387) ولایتنامه، ترجمه همایون همتی، تهران:  انتشارات روایت فتح.
-           طباطبایی، محمدحسین.(الف 1388) بررسیهای اسلامی، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
-          طباطبایی، محمدحسین.(ب 1388) مجموعه رسائل، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
-           طباطبایی، محمدحسین.(ج 1388) رسائل توحیدی، با ترجمه و تحقیق علی شیروانی، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
-        طباطبایی، محمدحسین.(1389) تعالیم اسلام، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
-        طباطبایی، محمدحسین. (1391) اصول فلسفه و روش رئالیسم، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
-         عابدی‌نژاد داورانی، امین رضا. (1390) «ماهیت حق از منظر علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی - اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         عابدی جعفری، حسن و همکاران. (1390پاییز و زمستان) «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی»، اندیشه مدیریت راهبردی، شماره 2، دوره 5، صص198-151.
-         عباس‌زاده، مهدی و حمید امیرچقماقی. (1390) «نسبت دین و فلسفه از منظر علامه طباطبایی و تأثیر آن بر علوم انسانی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         عبداللهی، مهدی. (1390) «رویکرد و هدف تربیت اخلاقی از منظر علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         فوکو، میشل. (1380) نظم گفتار، ترجمه باقر پرهام، تهران: آگه.
-        فوکو، میشل.(1389) دیرینهشناسی دانش، ترجمه عبدالقادر سواری، تهران: گام نو.
-         قانعی‌راد، محمدامین. (1385) تعاملات و ارتباطات در اجتماع علمی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
-         لاکلائو، ارنستو و شانتال موفه. (1392) هژمونی و استراتژی سوسیالیستی، ترجمه محمد رضایی، تهران: نشر ثالث.
-         کچویان، حسین. (1382) فوکو و دیرینهشناسی دانش، تهران: دانشگاه تهران.
-         کلانتری، عبدالحسین. (1386) معنا و عقلانیت در آراء پیتر وینچ و علامه طباطبایی، قم: کتاب طه.
-         کیاشمشکی، ابوالفضل. (1390) «کاربرد نظریه اعتباریات علامه طباطبایی در علوم انسانی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         گلپایگانی، علی ربانی. (1390) «فطرت و جامعه بشری از منظر علامه طباطبایی»، در «علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی»، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
-         گلی‌زواره، غلامرضا. (1380) جرعههای جانبخش، فرازهایی از زندگی علامه طباطبایی، انتشارات حضور.
-         مصاحبه روزنامه جمهوری اسلامی با حجت‌الاسلام والمسلمین احمد احمدی، به مناسبت سی و هفتمین سالگرد دهه فجر انقلاب اسلامی، https://hawzah.net
-         مصباح یزدی، محمدتقی. (1362) «نقش علامه طباطبایی در معارف اسلامی»، در یادنامه علامه طباطبایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.
-         مصباح یزدی، محمدتقی.(1386) تماشای فرزانگی و فروزندگی، تدوین و نگارش غلامرضا گلی زواره، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
-         مصلح، علی‌اصغر. (1392) ادراکات اعتباری علامه طباطبایی(ره) و فلسفه فرهنگ، تهران: روزگار نو.
-         مطهری، مرتضی. (1361) علل گرایش به مادیگری، قم: انتشارات صدرا.
-         مظاهری، محمدمهدی. (1384) «انسان، جامعه و حکومت اسلامی در نگاه علامه طباطبایی»، مجله پژوهش دینی، شماره یازدهم.
-         مهرآیین، مصطفی. (1386) شرایط تولید فرهنگ: ریشههای ظهور مدرنیسم اسلامی در هند، مصر و ایران، پایان‌نامه دکترا جامعه‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: دکتر علی‌محمد حاضری.
-         میر سپاسی، علی. (1389) تأملی در مدرنیته ایرانی، ترجمه جلال توکلیان، تهران: طرح نو.
-         نصر، حسین. (1385) در جستجوی امر قدسی؛ گفتگوی رامین جهان بیگلو و سید حسین نصر، ترجمه سید مصطفی شهرآیینی. تهران: نشر نی
-         واعظ‌زاده خراسانی، محمد. (1360) سیری در زندگی علمی و انقلابی استاد شهید مرتضی مطهری، در «یادنامه استاد شهید مطهری»، کتاب اول، زیر نظر عبدالکریم سروش، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
-         یزدانی‌مقدم، احمدرضا. (1383) «ادراکات اعتباری و اندیشه اجتماعی سیاسی علامه طباطبایی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم سیاسی، استاد راهنما: داوود فیرحی، قم: دانشگاه باقرالعلوم(ع).
-        یزدانی‌مقدم، احمدرضا. (الف 1390) «فلسفه سیاسی علامه طباطبایی»، در علامه طباطبایی، فیلسوف علوم انسانی- اسلامی، به کوشش عبدالحسین خسروپناه، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
-         یزدانی‌مقدم، احمدرضا.(ب 1390) فلسفه سیاسی علامه طباطبایی و ایران معاصر، پایان‌نامه دکترا علوم سیاسی، استاد راهنما: منصور میراحمدی، قم: دانشگاه باقرالعلوم(ع).
-          یزدانی‌مقدم، احمدرضا.(1391) انسانشناسی و پیامدهای آن در اندیشه سیاسی هابز و علامه طباطبایی، تهران: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
یورگنسن، ماریان و لوئیز فیلیپس. (1389) نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه هادی جلیلی، تهران: نشر نی.
- Collins, Randall. (1998) The Sociology of Philosophies: A Global theory of intellectual change, Cambridge, Ma: Harvard un Press.
- Wuthnow, Robert. (1989) Communities of Discourse: Ideology and social structure in the reformation the Enlightenment, And European socialism, Cambridge: Harvard University Press.