تفاوت مبنایی قاعدۀ احسان و ائتمان و آثار آن با تکیه‌بر دیدگاه امام خمینی (ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق،دانشگاه پیام نور،تهران،ایران.

2 استادیار دانشکده حقوق دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران. (نویسنده مسئول)

3 استادیار دانشکده حقوق دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران .

چکیده

 قاعدۀ احسان و ائتمان به‌عنوان دو قاعده­ مهم در اسقاط ضمان شناخته می‌­شوند. اهمیت پرداختن به این دو قاعده از آن‌روست که در بسیاری از ابواب فقهی برای نفی ضمان به آن‌ها استناد می‌­شود. باوجوداین، در کلمات فقها مرزبندی دقیقی در ارتباط با حیطۀ­ شمول این دو قاعده به عمل نیامده است. نسبت سنجی این دو قاعده می‌­تواند اثرات مهمی در بسیاری از مسائل فقهی و حقوقی به ارمغان آورد. از خلال مباحثی که امام خمینی در کتب فقهی خود بیان نموده‌­اند این‌گونه به نظر می­‌رسد که موضوع قاعده احسان اذن شرع و عقلا به اتلاف و عمل ملازم با آن است. پس هر جا که مصلحت تلف بیش از مفسدۀ آن باشد، موضوعی برای اجرای قاعدۀ احسان است. از آن‌سو موضوع قاعدۀ ائتمان مطلق امانات شرعی و مالکی که اذن مالکی و شرعی به‌ غیر از اتلاف و عمل ملازم با آن تعلق گرفته است. همچنین رویکرد امام خمینی در ارتباط با نسبت این دو قاعده با ادله­ عام ضمان آن است که خروج قاعدۀ احسان از ادله­ ضمان، تخصصی و خروج قاعده ائتمان به تخصیص است. تبیین تفاوت ماهوی این دو قاعده آثاری دارد که در مقاله بدان پرداخته شده است. ازجمله‌ این آثار عدم امکان اشتراط مسئولیت و ضمان در قاعده احسان و امکان اشتراط ضمان در قاعده ائتمان است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


   - ابن ادریس حلّى، محمد (1429ق). اجوبةالمسائل و رسائل فی مختلف فنون المعرفة. قم: دلیل ما.
-   ابن منظور، محمد (1414 ق). لسان العرب. بیروت: دار الفکر.
-   اراکی، محمد علی (1419ق). کتاب النکاح.  قم: نور نگار.
-   اشتهاردی، علی پناه (1417ق). مدارک العروة، تهران: دار الاسوة.
-   اصفهانی، محمد حسین (1409 ق). کتاب الاجارة. قم: دفتر نشر اسلامی.
-   امام خمینى، سید روح اللّه (1421 ق). کتاب البیع. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
-   امام خمینى، سید روح اللّه (1415ق). کتاب المکاسب. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
-   امام خمینى، سید روح اللّه  (1418ق). کتاب البیع (تقریرات خرم آبادی). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
-   امام خمینى، سید روح اللّه (1420ق). الرسائل العشرة. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
-   امامی، سیدحسن (1386) . حقوق مدنی، تهران: نشر اسلامیه.
-   امامی خوانساری، محمد (بی‌تا). حاشیة الثانیة علی المکاسب. بی‌جا، بی‌نا.
-   بحرالعلوم، محمد (1403ق). بلغة الفقیه. تهران: مکتبه الصادق.
-   حر عاملى، محمد بن حسن (1409ق).  وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل البیت.
-   خویى، سید ابو القاسم (1418ق). موسوعة الامام الخویی. قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی.
-   رشتی، میرزا حبیب الله (1312ق). کتاب الاجارة. بی‌جا، بی‌نا.
-   رشتی، میرزا حبیب الله ( بی‌تا). کتاب الغصب. بی‌جا، بی‌نا.
-   روحانی، سید صادق (1412 ق).  فقه الصادق. قم: دارالکتاب.
-   سبزواری، سید عبد الأعلى (1413ق). مهذب الاحکام. قم: مؤسسه المنار.
-   سعیدی، یاسمن (1401). بررسی قاعده احسان در سقوط مسئولیت مدنی و کیفری در فقه و حقوق با رویکردی بر اندیشه امام خمینی(ره). پژوهشنامه متین، 24(95)،81-99.
doi: 10.22034/MATIN.2022.129068.1176
dor: 20.1001.1.24236462.1401.24.95.4.3                                                                   
-   سید مرتضی، علی بن حسین (1415ق).  الانتصار. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
-  شیخ طوسى، محمد بن حسن (1387ق). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن (1407). تهذیب الاحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
-   شهید اول، محمد بن مکی (بی تا). القواعد و الفوائد. قم: کتابفروشی مفید.
-   شهید ثانى، زین الدین بن على (1410ق).  الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه. قم: کتابفروشى داورى.
-   صدر، سید محمد باقر (1408ق).  بحوث فی شرح العروة الوثقی. قم: مجمع الشهید آیة الصدر.
-   طباطبایى حائرى، سید على (1418ق).  ریاض المسائل. قم: مؤسسه آل البیت.
-   عباسی سرمدی،  مهدی و  مشایخ، میلاد (1393). بررسی فقهی چگونگی ید امین پس از عدول از تقصیر با رویکردی بر آراء و اندیشه‌های امام خمینی. پژوهشنامه متین، 16(63)، 105-120. dor: 20.1001.1.24236462.1393.16.63.5.4
-   علامه حلى، حسن بن یوسف (1414ق).  تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت.
-   علامه حلى، حسن بن یوسف (1413ق). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
-   فاضل لنکرانى، محمد (1416ق).  القواعد الفقهیة. قم: چاپخانه مهر.
-   فیومى، احمد بن محمد (بی‌تا).  المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دار الرضی.
-   کاتوزیان، ناصر (1391). الزامات خارج از قرارداد. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   کاشف الغطاء، حسن بن جعفر (1422ق).  انوار الفقاهة/کتاب المکاسب. نجف: مؤسسه کاشف الغطاء.
-   لاری، سید عبدالحسین (1418ق). التعلیقة علی المکاسب. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
-   مجلسى، محمد باقر (1416ق). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار. قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى.
-   محقق داماد، سید مصطفی (1406). قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
-   محقق کرکى، على بن حسین (1414ق).  جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: مؤسسه آل البیت.
-   مراغى، سید میر عبد الفتاح (1417ق).  العناوین الفقهیه. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
-   مکارم شیرازی، ناصر (1411ق). القواعد الفقهیة. قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین.
-   موسوی بجنوردی، سید محمد (1401ق). قواعد فقهیه. تهران: مؤسسه عروج.
-   میرزای شیرازی، محمد حسن (1412ق).  حاشیة المکاسب. قم: منشورات شریف رضی.
-   نراقى، احمد (1417ق). عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى.
-   نوری، فضل الله (1414ق) . رسالة فی قاعدة ضمان الید. قم: دفتر نشر اسلامی.
-   هاشمی شاهرودی، سید محمود (1432ق). موسوعة الفقه الاسلامی المقارن. قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع) .
-   یزدی، سید محمد کاظم (1421ق). حاشیة المکاسب. قم: مؤسسه اسماعیلیان.