مثبتات استفاضه (با رویکردی بر نظر امام خمینی (ره))

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران. (نویسنده مسئول).

2 استادیار گروه حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوار، سبزوار، ایران.

چکیده

دلایل اثبات دعوا در دعاوی حقوقی منحصر به مواردی است که در قانون بیان‌شده است که ازجمله آن موارد، شهادت شهود (بینه) است. یکی از شرایط شهادت شهود آن است که شاهد به‌صورت یقینی و قطعی آنچه را دیده یا شنیده است شهادت دهد. به‌عبارت‌دیگر، علم یقینی شاهد نسبت به مشهود از شرایط اساسی شهادت است و نمی‌تواند بر اساس احتمال یا گمان شهادت دهد. باوجوداین، نسبت به برخی قضایا نظیر نسب، نکاح، وقف و ... این ایده وجود دارد که شاهد می‌تواند به استناد استفاضه اقدام به شهادت نماید؛ ولی در اینکه این موارد چیست و چه زمانی می‌توان از استفاضه کمک گرفت، بین فقها و محققین اختلاف‌نظر وجود دارد. گروهی از ایشان استفاضه ظنی و بعضی استفاضه مفید علم عادی را لازم می‌دانند. در این میان امام خمینی بر این باورند که استفاضه زمانی می‌تواند مستند شهادت قرار گیرد که مفید علم وجدانی و قطعی باشد؛ ازاین‌رو، مثبتات استفاضه نیز محدود به موارد معینی نیست. پرداختن به این موضوع ازاین‌جهت اهمیت دارد که در بسیاری از وقایع، امکان معرفی شاهد و بینه با شرایط موردپذیرش قانون وجود ندارد؛ اما به‌واسطۀ شیوع یک مسئله، استفاضه وجود دارد. در این نوشتار که از روش تحلیلی ـ توصیفی کمک گرفته شد، ضمن تأکید بر فتوای امام خمینی با توجه به لزوم مستند بودن آرای محاکم به ادله قطعی به‌جز مواردی که قانون به‌طور استثنایی دلیل ظنی را معتبر دانسته است، این نتیجه گرفته می‌شود که صرفاً استفاضۀ مفید علم قطعی می‌تواند مستند شهادت قرار گیرد و مثبتات آن نیز محدود به موارد معین نیست. بلکه هر واقعه‌ای را که مشاهده در آن متعذر یا ممتنع باشد می‌توان با استفاضه اثبات کرد.

کلیدواژه‌ها


-آل عصفور، حسین بن محمد (بی‌تا). الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع. قم: مجمع البحوث العلمیه، چاپ اول.
-  ابن ادریس، محمد (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
-  ابن حمزه، محمد (1408 ق). الوسیله الی نیل الفضیله. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول.
-  ابن داوود حلی، حسن (1411 ق). الجوهرة فی نظم تبصرة. تهران: مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
-  ابن سعید، یحیی بن احمد (1405 ق). الجامع للشرائع. قم: مؤسسه سید الشهداء العلمیه، چاپ اول.
-  ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1407 ق). المهذب البارع فی شرح المختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  ابوعطا، محمد و بهارلو، آرمان (1396). اخبار مستند به شیاع به عنوان دلیل اثبات. فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، 9(16)، 31-52 https://doi.org/10.22075/feqh.2017.7610.
-  امام خمینى، سید روح اللّه (1379). تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسه تنظیم و نظر آثار امام خمینی، چاپ اول.
-  تبریزی، جواد بن علی (بی‌تا). اسس القضاء و الشهاده. قم: دفتر مؤلف، چاپ اول.
-  حسن زاده، مهدی (1393). استفاضه و نقش آن در اثبات دعاوی. مجله حقوقی دادگستری، 78(87)، 31-46.   doi:10.22106/JLJ.2014.11564
-  حسنی، شادی، امیرزاده جیرکلی، منصور و محمد علیزاده، جواد (1399). استفاضه مبنای اماره تحقیق محلی. فقه و مبانی حقوق اسلامی، 13(3)، 57-72. https://jil.bonab.iau.ir/article_677147.html
-  خوانساری، سید احمد (1405 ق). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم.
-  خویی، سید ابوالقاسم (بی‌تا). مبانی تکملة المنهاج. بی‌جا: بی‌نا.
-  شهید اول، محمد بن مکی (1414 ق). غایة المراد فی شرح نکت الارشاد. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  شهید اول، محمد بن مکی (1410 ق). اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیة. بیروت: دارالتراث، چاپ اول.
-  شهید اول، محمد بن مکى (1417 ق). الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
-  شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1410 ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم: کتابفروشی داوری، چاپ اول.
-  شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1422 ق). حاشیه مختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  شهید ثانى، زین‌الدین بن علی (1413 ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه، چاپ اول.
-  شیخ طوسی، محمد بن حسن (1387). المبسوط فی فقه الامامیه. تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، چاپ سوم.
-  شیخ طوسی، محمد بن حسن (1407 ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  صیمری، مفلح (1420 ق). غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار الهادی، چاپ اول.
-  طباطبایی، سید علی (1418 ق). ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل. قم: مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول.
-  علامه حلی، حسن بن یوسف (1411 ق). تبصرة المتعلمین فی احکام الدین. تهران: مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
-  علامه حلی، حسن بن یوسف (1410 ق). إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 ق). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  علامه حلی، حسن بن یوسف (1420 ق). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول.
-  علامه حلی، حسن بن یوسف (1421 ق). تلخیص المرام فی معرفة الاحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  عمیدی، سید عمید الدین (1416 ق).  کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  فاضل لنکرانی، محمد (1420 ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة؛ القضاء و الشهادات. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول.
-  فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری (1404 ق). التنقیح الرائع لمختصر الشرائع. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول.
-  فاضل هندی، محمد بن حسن (1416 ق). کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  فخرالمحققین، محمد بن حسن (1387). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول.
-  فقعانی، ابن طی (1418 ق). الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات و الإیقاعات و العقود. قم: مکتبه امام العصر (عج) العلمیه، چاپ اول.
-  فیاض، محمد اسحاق (بی‌تا). منهاج الصالحین. بی‌جا: بی‌نا.
-  کلینی، محمد بن یعقوب (1407 ق). الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.
-  گلپایگانی، سید محمدرضا (1405 ق). کتاب الشهادات. قم: مؤلف الکتاب، چاپ اول.
-  محقق حلی، جعفر بن حسن (1408 ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول.
-  محقق حلی، جعفر بن حسن (1418 ق). مختصر النافع فی فقه الامامیه. قم: مؤسسة المطبوعات الدینیه، چاپ چهارم.
-  محقق سبزواری، محمدباقر (بی‌تا). کفایة الاحکام. اصفهان: انتشارات مهدوی، چاپ اول.
-  مقدس اردبیلى، احمد بن محمد (1403 ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
-  موسوی بجنوردی، سید محمد و روحانی، سمیه (1391). شاخصه‌های عدالت قضایی از منظر امیرالمؤمنین علی (ع) با رویکردی بر آرای امام خمینی (س). پژوهشنامه متین، 14(54)، 19-43. dor: 20.1001.1.24236462.1391.14.54.2.9
-  نجفی، محمدحسن (1404 ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم.
-  نراقی، احمد (1415 ق). مستندالشیعه فی احکام الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول.
-  نظری توکلی، سعید و محمدعلی میرزایی، طاهره (1401) نسبت مفهومی تبادر و انصراف و تأثیر آن در فهم گزاره‌های فقهی با نگاهی به آرای امام خمینی ) ره)، پژوهشنامه متین، 24(95)، 1-24. doi:10.22034/matin.2022.194448.1466 dor: 20.1001.1.24236462.1401.24.95.1.0
-  وحید خراسانی، حسین (1428 ق). منهاج الصالحین. قم: مدرسه امام باقر علیه‌السلام، چاپ اول.