عضو هیأت علمی گروه تاریخ انقلاب پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی
چکیده
بی‌تردید حرکتهای اسلامی از فرازهای مهم تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود؛ اما تاکنون بررسی این حرکتها غالبا به رویکردی تجلیل‌گرایانه و تمجیدآمیز معطوف بوده و همواره هاله‌ای از حساسیتها و ساحتهای قدسی مانع از رهیافتی نقادانه و تحلیلی از حرکتهای دینی بوده است. این در حالی است که امروز بیش از هر زمان دیگری به ارزیابی آسیب‌شناسانه جنبشهای اسلامی معاصر نیازمندیم تا کاستیها و نارساییهای آن را به منظور اجتناب از تکرار، بازشناسی و بازکاوی کنیم. در این مقاله، با تکیه بر منابع دست اول، از همین زاویه به جنبش فداییان اسلام نگریسته و با تصویری اجمالی از اندیشه فداییان اسلام و مبانی معرفت‌شناختی آنان کوشیده‌ایم تا ضعفها و ناکارآمدیهای آن را در عرصه عمل نشان دهیم. نگارنده با رهیافتی اندیشه‌ای، جامعه‌شناختی و تاریخی، تضادها و تعارضات موجود میان اندیشه و عمل فداییان اسلام و کاستیهای نظری و معرفت‌شناختی آنان را آشکار ساخته و نشان داده است که چرا این حرکت توانایی آن را نداشت که به جنبشی عمیق، ریشه‌دار و با پشتوانه عظیم اجتماعی ـ سیاسی تبدیل شود و به جای اینکه به عنوان نیرویی مستقل و مؤثر ظاهر شود تا حد زیادی به مثابه عوامل تحت فرمان جریانها و نخبگان سیاسی آن عصر تنزل یافت خلاصه ماشینی:
"(7) اما جایگاه روحانیت در ساختار نظام سیاسی مورد نظر فداییان اسلام کجاست؟ چه وظایف و رسالتهایی دارند؟ چگونه باید به عنوان رهبران مذهبی و کارشناسان دینی بر کلیه امور جاری کشور نظارت کنند؟ و آیا به صرف تصدی امور قضایی و دینی ــ که در سده‌های پیشین همواره در حوزه اختیارات علما قرار داشت ــ حکومت اسلامی پدید خواهد آمد؟ راهنمای حقایق در اوج چاره‌اندیشیهای خود این معضل را این‌گونه حل کرده است که «مراجع مقدس روحانیت چنانچه در امور اصلاحی مربوطه و انجام وظایف مقدس روحانیت نیاز به قوه مجریه داشتند، حکومت صالح اسلامی بایستی آماده اجرای دستورات مشروعشان باشد». بدین ترتیب، اگرچه می‌توان با رویکردهای متفاوت و از ابعاد و زوایای گوناگون، برداشتهای سطحی و متناقض فداییان اسلام را به نقد کشید و اساس استدلالها و بنیادهای معرفت‌شناختی آنان را متزلزل ساخت، اما نباید فراموش کرد که نقطه عزیمت طرح اندیشه حکومت اسلامی و ارائه راهکارهایی برای اسلامی کردن برخی از شئون جامعه ــ با همه کاستیهایش ــ به واسطه همین جمعیت به وجود آمد و نیز زیر سؤال بردن ماهیت حکومت موجود غاصب و باطل شمردن ارکان آن و در رأس همه، نفی سلطه شاه بی‌تردید از برجسته‌ترین تلاشها و اقدامات فداییان اسلام بود که بی‌هیچ شبهه‌ای در شکل‌گیری و تکوین اندیشه انقلاب اسلامی و آرمانهای آن سخت مؤثر افتاد."
)