ایدئولوژی یکی از ارکان بسیج سیاسی منجر به انقلاب است. از دیرباز آنچه مورد توجه نظریه‌های انقلاب قرار می‌گرفته، شرایط فکری بوده است. در نظریه‌های کلاسیک شامل نظریه طبقاتی مارکسیسم، نظریه فرهنگی دورکهایم، نظریه واقعگرایی سیاسی پاره‌تو، نظریه کاریزمای وبر و نظریه روان‌شناسانه دوتوکویل شرایط فکری انقلاب به ترتیب عبارت از: خودآگاهی طبقاتی در قالب ایدئولوژی، انومی، تشنگی ایدئولوژیک تحریک عاطفی، فریب توده‌ای، ارادت عاطفی به رهبران کاریزماتیک و بالاخره توقعات فزاینده توده‌هاست. بنابراین ایدئولوژی در چنین نظریه‌هایی کارکرد و نقش قابل توجهی در پیدایش اوضاع انقلابی و چگونگی وقوع بسیج انقلابی دارد. کارکرد و جایگاه ایدئولوژی در نظریه‌های روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، سیاسی و نیز نظریه‌های نوین انقلاب ــ که در دو سطح خرد و کلان قابل بررسی‌اند ــ در درجه اول اهمیت قرار گرفته است. این تحقیق چشم‌اندازی است به همین موضوع و کنکاشی است در شناختن مفهوم ایدئولوژی و تعیین کارکردها و جایگاه آن در نظریه‌های انقلاب. قابل ذکر است که بخش اول مقاله با عنوان «ایدئولوژی، مفهوم و کارکردهای آن» در این شماره منتشر و بخش دوم آن با عنوان «نقش و جایگاه ایدئولوژی در نظریه‌های انقلاب» در شماره بعد چاپ خواهد شد. خلاصه ماشینی:
"به طور مثال تدا اسکاچپل ــ که با دید ساختارگرایانه، مطالعه عمیقی روی انقلابهای فرانسه، روسیه و چین انجام داد و ماحصل آن را در کتاب دولتها و انقلاب اجتماعی ارائه کرد (1979)و برای یک دهه، محافل علمی را با نظریه خود تحت تأثیر قرار داد ــ در مقاله‌ای که متعاقب وقوع انقلاب ایران نوشته بود، اعتراف می‌کند: این انقلاب مهم مرا بر آن داشت تا فهم خود را در مورد نقش ممکن سیستمهای اعتقادی و فهمهای فرهنگی در شکل‌دهی اقدامات سیاسی عمق بخشم (1982). علاوه بر آن، در رهیافتهای دیگر، از فرهنگ قرائتهای روان‌شناسانه‌ای ارائه شده است که در آنها تغییرات ادراکی و شناختی برای استفاده از فرصتهایی که شرایط فراهم می‌کنند، ضروری تلقی می‌شوند و بالاخره در نظریه دیگر، فرهنگ و ایدئولوژی بدون آنکه برنامه‌ای صرفا سیاسی در نظر گرفته شوند به عنوان موضوع منازعه مورد ملاحظه قرار گرفته‌اند (سمتی زمستان 77 ش 1: 455). در این مقاله نیز همین مفهوم از ایدئولوژی به کار گرفته می‌شود یعنی آن را کم و بیش به عنوان مجموعه‌ای سازگار از ارزشهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و نیز باورهایی که می‌تواند محرک انسان برای عمل باشد، تلقی می‌کنیم که ایده‌ها را مرتبط با روابط اجتماعی می‌کند تا برای ابقا یا تغییر وضع موجود به کار رود. به عبارتی، از این منظر ایدئولوژی شامل عناصر متعدد زیر است: ـ مجموعه‌ای از ارزشهای اجتماعی، فردی و معنوی؛ ـ انتقاد نظام یافته نسبت به ترتیبات اجتماعی موجود؛ ـ طرح کلی جامعه مطلوب که در آن ارزشهای مذکور بارور می‌گردند؛ ـ برنامه‌های عملی برای حرکت از وضع موجود به سوی وضع آرمانی و مطلوب
)