عضو هیات علمی گروه تاریخ پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی
چکیده
چکیده:
به‌رغم تحقیقات گسترده و نسبتا همه جانبه‌ای که تا کنون پیرامون آیت‌الله مدرس صورت گرفته است، هنوز فرازهای مهمی از تکاپوی فکری و سیاسی او در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. بی‌تردید یکی از دورانهای برجسته اما ناشناخته حیات وی نقش مسلطش در تحولات سیاسی سالهای جنگ جهانی اول در ایران است. نقض بیطرفی ایران و تهاجم به قلمرو کشور، زمینه‌ساز رخدادهای مهمی چون جنبش «مهاجرت» و تلاش برای انتقال پایتخت از تهران به اصفهان گردید. در این میان، مدرس که فعالیتهای سیاسی خود را با رهبری جریان سیاسی ـ مذهبی موسوم به «هیأت علمیه» در مجلس سوم ابعاد تازه‌ای بخشیده بود، هم‌صدا با دیگر مدافعان میهن به این حرکت پیوست که اوج آن اعلان جنگ به دولتهای استیلاگرروس و انگلیس و تشکیل «دولت ملی» در کرمانشاه بود. این مقاله می‌کوشد تا با اتکا به اسناد و منابع اصلی، زوایای ناگفته حیات سیاسی مدرس را در دوره یاد شده، با توجه به پویش تاریخی رخدادها و پیامدهای آن مورد مطالعه قرار دهد. خلاصه ماشینی:
در این میان، مدرس که فعالیتهای سیاسی خود را با رهبری جریان سیاسی ـ مذهبی موسوم به «هیأت علمیه» در مجلس سوم ابعاد تازه‌ای بخشیده بود، هم‌صدا با دیگر مدافعان میهن به این حرکت پیوست که اوج آن اعلان جنگ به دولتهای استیلاگرروس و انگلیس و تشکیل «دولت ملی» در کرمانشاه بود. روسیه به ایران که به انحلال مجلس دوم و استقرار دیکتاتوری ناصر الملک منتهی گردید، سرانجام ناصر الملک نایب السلطنه در آستانه جنگ جهانی اول در برابر نیروی فزاینده آزادیخواهان و محافل سیاسی بویژه فعالیت انجمن ایالتی تبریز، تحولات روابط بین‌الملل و رسیدن شاه به سن بلوغ، ناگزیر فرمان انتخابات مجلس سوم را به نام سلطان احمد شاه صادر کرد و خود به سرعت کشور را ترک گفت. دموکراتها اکنون با دامن زدن به احساسات ملی و مذهبی و برانگیختن آتش تنفر ایرانیان علیه متفقین (روس و انگلیس) و همچنین طرح لزوم دفاع از وطن و رهایی کشور با ایجاد کمیته‌های حزب دموکرات و گسترش فعالیت مطبوعاتی در سراسر کشور، جوّ مجلس و فضای سیاسی ایران را با خود همراه ساختند. طی یک رشته دیدارها و گفتگو با دموکراتها و نمایندگان آلمان، بویژه پس از قطعی شدن انصراف شاه و هیأت دولت از پیوستن به نهضت مهاجرت، در ترکیب هیأت مدیره کمیته دفاع ملی تغییراتی صورت یافت که طی آن نمایندگان جناحهای دیگر و از جمله سید حسن مدرس در رأس آن قرار گرفتند.
)