فضایل عقلانی و اخلاقی انسان متعالی از منظر امام خمینی (ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مدیر گروه پژوهشی فلسفه و کلام اسلامی جامعه الزهرا (س)، قم. ایران.

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، طلبه سطح 3 جامعة الزهرا (س)، قم، ایران. (نویسنده مسئول)

چکیده

فضائل عقلانی و اخلاقی از مهم‌ترین مسائل انسان‌شناسی معاصر است. این مبحث در ترسیم انسان متعالی و استکمال نفس جایگاه ویژه ای دارد. امام خمینی فیلسوفی فضیلت مدار و عمل‌گراست که ویژگی‌های متعددی را برای انسان متعالی برمی‌شمارد. بسیاری از این ویژگی‌ها تحت عنوان فضایل عقلانی و اخلاقی قابل‌جمع‌اند. بیان اجناس چهارگانه فضایل، اقسام عقلانی و اخلاقی آن، نامتناهی بودن و چگونگی کسب آن‌ها، نقش اعتدال در فضایل و جایگاه فضیلت در اجتماع انسانی از مباحث موردتوجه ایشان است. امام همچون ملاصدرا، علم را در رأس فضایل عقلانی و عدالت را در رأس فضایل اخلاقی مطرح کرده‌اند. پژوهش حاضر با روش مطالعه اسنادی درپی تبیین رویکرد خاص امام خمینی در استفاده از مفهوم محوری فطرت در تعریف فضایل است که در بستر رویکرد تقدم علم عملی بر نظری ایشان در سراسر منظومۀ فکریشان گسترده شده و از ابتکارات ویژۀ ایشان است. تأکید مضاعف امام بر فضایل اخلاقی نسبت به فضایل عقلانی سبب توجه ویژه ایشان به تشکیل مدینۀ فاضله در راستای فضیلت‌مندی نوع انسان است. غلبه رویکرد فطرت محورانه و عمل‌گرایانۀ ایشان سبب تسری فضایل از حوزه فردی به حوزه مسائل سیاسی و اجتماعی است. وی تزکیه نفس را عامل فضیلت‌مندی و حجب ظلمانی و نورانی را مانع دستیابی به فضیلت حقیقی و قرب باری‌تعالی دانسته و به‌تبع این بحث، سخن از رذایل بی‌نهایت را نیز مطرح می‌کنند که سبب نقص در شکل‌گیری هویت انسانی و سقوط او در جانب کاستی و نقصان است. فضیلت‌مندی انسان در اندیشه امام به حدی پررنگ است که می‌توان روش او را در شناخت انسان، انسان‌شناسی فضیلت‌گرایانه دانست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-اردبیلی، سید عبدالغنی (1381). تقریرات فلسفه. (تقریر ابحاث امام خمینی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- ارسطو (1378). اخلاق نیکوماخوس. ترجمه حسن لطفی، تهران: طرح نو.
- امام خمینی، سید روح‌الله (1392). تفسیر سوره حمد. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- امام خمینی، سید روح‌الله (1377). شرح جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- امام خمینی، سید روح‌الله (1394). شرح چهل حدیث. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- امام خمینی، سید روح‌الله (1381). ولایتفقیه. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- امام خمینی، سید روح‌الله (1385). صحیفه امام خمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهارم.
 - بهجت، فاطمه (1400). انسان متعالی در اندیشه امام خمینی. تهران: سنجش و دانش.
- بهشتی، محمد (1398). محدودیت‌ها و ناتوانی‌های عقل از دیدگاه امام خمینی (ره). پژوهشنامه متین، 21(82)، 41- 61.
dor:  20.1001.1.24236462.1398.21.82.3.5
- حافظ شیرازی، شمس‌الدین (1384). دیوان حافظ. تدوین محمدحسین مهرآیین، قم: برگ شقایق.
- رهبر، عباسعلی، کیانی شاهوندی، بیژن (پاییز 1396). بررسی پنج شاخص اخلاقی در اندیشه و عمل امام خمینی (ره). پژوهشنامه متین، 19 (76)، 91-117.
dor:  20.1001.1.24236462.1396.19.76.5.1
- زگزبسکی، لیندا (1392). معرفت‌شناسی. ترجمه کاوه بهبهانی، تهران: نی.
- سبحانی، جعفر (1381). تهذیب الاصول. (تقریر ابحاث امام خمینی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- سید قریشی، ماریه (1394). اخلاق عقلی و فلسفی (اخلاق ارسطویی). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی.
-شاه‌آبادی، محمدعلی (1387). شذرات المعارف. تقریر آیت‌الله نورالله شاه‌آبادی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی.
- علی پور، فاطمه (1399). تبیین امام خمینی (س) از تکامل نفس گنهکاران بر مبنای حکمت متعالیه. پژوهشنامه متین، 22 (89)، 85-103.
doi: 10.22034/MATIN.2021.131734     dor:20.1001.1.24236462.1399.22.89.4.7
- مطهری، مرتضی (1375). فلسفه اخلاق. تهران: صدرا.
- مطهری، مرتضی (1372). فطرت، تهران: صدرا.
- مطهری، مرتضی (1387) مجموعه آثار. تهران: صدرا.
- ملاصدرا، محمد ابن ابراهیم (1368). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. قم: المکتبة المصطفوی.
- مهدی پور، حسن (1398). نسبت فضیلت گرایی و غایت انگاری در اندیشه اخلاقی امام خمینی (ره). پژوهشنامه متین، 21 (83)، 99-118.
dor:  20.1001.1.24236462.1398.21.83.6.0
- کلینی، محمد بن یعقوب (1369). اصول کافى. ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران: کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1395). اخلاق ناصری. با تصحیح عزیز الله علیزاده، تهران: فردوس.