اجتهاد سیستمی؛ خلأ موجود در استنباط احکام مالکیت در فقه امامیه با مروری بر روش اجتهادی امام خمینی (س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

یکی از عوامل تعیین‌کننده در مطالعه یک موضوع که بی‌شک تأثیر اساسی در نتایج مطالعه دارد، روش استنتاج داده‌ها دربارۀ آن موضوع است. چنانچه محققی با نگاه جزء گرایانه به پژوهش دربارۀ یک موضوع بپردازد، قطعاً یافته‌های او نسبت به پژوهشگری که با روش کل گرایانه به تحقیق دربارۀ موضوع پرداخته است، تفاوت‌های انکارناپذیری خواهد داشت. با توجه به اینکه موضوع «مالکیت»، یکی از بنیادی‌ترین موضوعات حقوقی و اقتصادی است، هدف از این مقاله پاسخ به این پرسش‌هاست که روش غالب فقهای امامیه در استنباط احکام مالکیت، کدام‌یک از دو روش جزء گرایانه یا کل گرایانه است؟ و آیا این روش با کارکرد و جایگاه مالکیت در بین سایر موضوعات متناسب است؟ بدین منظور نظرات فقها و محققان و اندیشمندان اسلامی را موردمطالعه قرار داده‌ایم و به‌طور خاص به بررسی نظرات امام خمینی به‌عنوان شاخص‌ترین فقیهی که اجتهاد و فقاهت را به عرصه اداره جامعه کشاندند، پرداخته‌ایم و درنهایت کوشیده‌ایم بر اساس مفهوم شناسی و شناخت اهداف و غایات موضوع «مالکیت»، روش اجتهادی مناسب و متناسب برای استنباط احکام این موضوع را از بین دو روش مذکور اختیار کنیم.

کلیدواژه‌ها


آخوند خراسانی، محمدکاظم. (۱۴۱۳ ق) کفایة الاصول، حاشیۀ ابوالحسن مشکینی اردبیلی، قم: انتشارات دارالحکمة، چاپ اول.
- ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین. (۱۴۱۰ ق) الأقطاب الفقهیة علی مذهب الإمامیة، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشى نجفى.
- اسمعیلی، مجید و عبدالحمید واسطی. (۱۳۸۹) «اجتهاد سیستمی، راهبرد کلان تولید الگوی اسلامی پیشرفت در افق آینده»، نشریه سیاست متعالیه، سال سوم، شماره ۸.
- امام خمینی، سید روح اللّه. (۱۳۸۹) صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ پنجم.
- ایروانى، باقر. (۱۴۲۶ ق) دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة، قم: دارالفقه للطباعة و النشر؛ چاپ سوم.
- بناء رضوی، مهدی. (۱۳۸۴) «نظام اقتصادی اسلام؛ از نظریه تا عمل»، فصلنامه چشمانداز مدیریت بازرگانی، شماره ۱۵ و ۱۶.
- جعفری، محمدحسن. (۱۳۹۶) «نشست بررسی علمی فقهِ نظام، نظریه سیستمی»، شبکه اینترنتی اجتهاد. ۹/۸/۱۳۹۶. http://ijtihadnet.ir
- حائری، سید کاظم و یوسفی، احمدعلی. (۱۳۸۰) «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر»، فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، سال اول، شماره ۱.
- حسنی، سید حمیدرضا و علی پور، مهدی. (۱۳۸۶) «روش‌شناسی اجتهاد و اعتبار سنجی معرفتی آن»، فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال سیزدهم، شماره ۵۰.
- حسینی بهشتی، سید محمد. (۱۳۶۲) اقتصاد اسلامی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
- حسینی بهشتی، سید محمد. (۱۳۶۵) «طرح کوششی تازه در راه شناخت تحقیقی اسلام»، مجله حوزه، شماره ۱۵.
- حکیمی، محمد رضا و دیگران. (۱۳۸۶) الحیاة، ترجمه احمد آرام، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ هشتم.
- خراسانی، رضا. (۱۳۹۲) «روش‌شناسی فقه حکومتی در سپهر اندیشه فقهی- سیاسی امام خمینی (ره)»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال سوم، شماره ۱.
- خویی، ابوالقاسم. (۱۴۱۷ ق) مصباح الفقاهه فی المعاملات، تقریرِ محمدعلی توحیدی، قم: مؤسسه چاپ و نشر انصاریان، چاپ چهارم.
- دادگر، یداله و هاشم بزنگاهی. (۱۳۹۰) «جایگاه حقوق مالکیت در استحکام نظام اقتصادی»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره ۵۵.
- دمستز، هرولد. (۱۳۸۰) «به‌سوی یک تئوری در حقوق مالکیت»، ترجمه: محسن رنانی، فصلنامه تأمین اجتماعی، سال سوم، شماره ۱۰.
- دهشور، سلمان. (۱۳۹۰) «نکته‌های نو در علوم مقدماتی اجتهاد ۲»، فصلنامه کاوشی نو در فقه، سال هجدهم، شماره ۶۹.
- رحیمیان، سعید. (۱۳۷۴) «شیوه اکتشاف ملاک و نقش آن در تغییر احکام»، فصلنامه نقد و نظر، سال دوم، شماره ۵.
- رضائیان، علی. (۱۳۹۶) تجزیهوتحلیل و طراحی سیستم، تهران: انتشارات سمت، چاپ هجدهم.
- روسنی، ژوئل دو و جون بیشون. (۱۳۷۴) روش تفکر سیستمی، ترجمه: امیرحسین جهان بگلو، تهران: انتشارات پیشبرد، چاپ دوم.
- شاهرودی، سید محمود. (۱۳۸۷) فرهنگ فقه مطابق مذهب اهلبیت علیهمالسلام، قم: مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی، چاپ اول.
- صدر، سید کاظم. (۱۳۸۱) «تعامل علم اقتصاد و مکتب اقتصاد اسلامی»، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی (رشد و توسعه پایدار)، شماره ۵ و ۶.
- صدر، سید محمدباقر. (۱۴۳۴ ق) بحوث الإسلامیة و مواضیع أخری (مجموعه مقالات)، قم: مؤسسه دارالکتاب الإسلامی، چاپ دوم.
- صدر، سید محمدباقر. (۱۳۵۸) اسلام و مکتبهای اقتصادی، ترجمه محمد نبی زاده، مجمع ذخایر اسلامی.
- طباطبایی یزدی، سید کاظم. (۱۴۱۰ ق) حاشیه مکاسب، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول.
- علیدوست، ابوالقاسم. (۱۳۸۸) فقه و مصلحت، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.
- عیوضلو، حسین. (۱۳۷۹) «مبانی روش‌شناسی و ساختار نظریه‌های علمی اقتصاد اسلامی»، دین و ارتباطات، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، شماره ۱۱ و ۱۲.
- فیرحی، داوود. (۱۳۸۴) «شیعه و دمکراسی مشورتی در ایران»، مجله سیاست، شماره ۱۵۰.
- قربانی، مهدی و محمدجواد نوروزی. (۱۳۹۰) «تأملی در روش‌شناسی فلسفه سیاسی»، معرفت سیاسی، شماره 5.
- گلابی، سیاوش. (۱۳۶۹) سازمان، مدیریت و توسعه منابع انسانی ایران (جامعهشناسی توسعه ایران)، تهران: نشر فردوس، چاپ اول.
- محقق داماد، سید مصطفى. (۱۳۸۳) قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، چاپ یازدهم.
- مخبر، سید محمدحسن. (۱۳۹۲) «اجتهاد جواهری و فقه پویا در اندیشه امام خمینی(ره)»: http.//mokhber. Blogsky.com
- مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی. (۱۳۷۹) مأخذ شناسی قواعد فقهی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول.
- مطهری، مرتضی. (۱۳۷۹) نظری به نظام اقتصادی اسلام، تهران: انتشارات صدرا، چاپ نهم.
- مقیمی، غلامحسن.(۱۳۹۵)کارآمدی روش اجتهادی امام خمینی (ره) در تولید اندیشه فقهی- سیاسی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
- مولودی، فاطمه، مرتضی ایروانی نجفی و سهیلا پیروز فر. (۱۳۹۵) «فرآیند شکل‌گیری عمل صالح از منظر قرآن و روایات»، مجله آموزههای قرآنی، شماره ۲۳.
- میرمعزی، سید حسین. (۱۳۸۹) «روش کشف نظام اقتصادی اسلام»، فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال دهم، شماره ۳۹.
- نبوی، سید عباس. (۱۳۷۵) «فقه، زمان و نظام سازی»، کیهان اندیشه، شماره ۶۷.
- هاشمی، سید احمدعلی و ابراهیم تقی زاده. (۱۳۹۱) حقوق اموال و مالکیت، جزوه دانشگاه پیام نور.
- یوسف زاده، حسن و محمدعلی نظری. (۱۳۹۴) «مقایسه روش‌شناسی شهید صدر و ایزوتسو»، پژوهشنامه علوم انسانی اسلامی، شماره ۳.
- یوسفی، احمدعلی. (۱۳۸۱) «روش‌های استنباط نظام اقتصادی اسلام»، فصلنامه کاوشی نو در فقه، سال نهم، شماره ۳4 و ۳3.
- Cooter, Robert & Thomas Ulen. (2000) Law & Economic, Addison-Wesley, Third Edition.