«نور» و «نار» جایگاه عقل و عشق برای نیل به غایت انسانی در اندیشه عرفانی امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه عرفان اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

درباره چیستی و ارتباط عقل و عشق (محبت) پژوهش‌های فراوانی انجام‌شده است. برخی به عدم ارتباط میان عقل و عشق قائل شده و رابطه آن دو را همانند دو ضد تعریف کرده‌اند به‌طوری‌که هرگاه در وجود انسان عقل ظهور یابد مجالی برای اظهار عشق نخواهد گذاشت و اگر عشق حاکم شود عقل، رنگ می‌بازد. نگارنده بر این باور است اگرچه عقل و عشق دو ابزار شناخت یا دو وسیله برای صعود انسان یاد می‌شوند؛ ولی ظهور حقیقت واحدی هستند که در فطرت انسان نهاده شده‌اند و همین امر فطری است که او را از سایر موجودات ممتاز می‌کند و به اقتضای ظهور در هر مرتبه از مراتب وجود انسان نام‌های مختلف می‌گیرد. هرگاه از وجه مخلوقی لحاظ شود، نام «عقل» و هرگاه در پرتو غیرت و نار عشق، وجهه خلقی‌اش در وجهه حقی فانی شود، نام «عشق» بر آن می‌نهند؛ بنابراین تقابل میان آن‌ها همانند تقابل واحد و کثیر است، یعنی همان‌گونه که کثرت، جلوه واحد است، عشق نیز ظهور تام و تمام عقل است. به‌رغم آنکه امام خمینی مانند برخی اسلاف خود، از ناتوانی عقل برای شهود حقیقت و وصول به معبود مطلق سخن گفته، اما از حیثی دیگر آن را اولین ظهور مشیت مطلقه می‌داند که آغاز و اِکمال انسان متکی به اوست. بنا به رأی ایشان؛ انسان برای نیل به فنای وجهه خلقی و ظهور وجهه حقی به نورانیت عقل و سوزندگی عشق نیازمند است.

کلیدواژه‌ها


-       ابراهیمی دینانی، غلامحسین. (1380)دفتر عقل و آیت عشق، تهران: طرح نو، چاپ اول.
-       ابن ترکه، صائن الدین بن محمد. (1375) شرح گلشن راز (ابن ترکه)، با تحقیق و تصحیح کاظم دزفولیان‏، تهران‏: نشر آفرینش‏، چاپ اول.‏
-       اردبیلی، عبدالغنی. (1381) تقریرات فلسفه امام خمینی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم.
-       امام خمینی، سید روح‌الله. (1386) شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ نهم.
-       امام خمینی، سید روح‌الله. (1376) مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، با تحقیق و تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانى،‏ تهران‏: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
-       امام خمینی، سید روح‌الله. (1370) آداب نماز (آداب الصلوة)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهارم.
-       امام خمینی، سید روح‌الله.. (الف 1378) تفسیر سوره حمد، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
-       امام خمینی، سید روح‌الله. (ب 1378) شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ سوم.
-       جرجانی، میر سید شریف. (1321) رساله الوجود، با تصحیح نصرالله تقوی، بی‌جا: چاپ رنگین.
-       قیصری، داود. (1375) شرح فصوص الحکم (القیصری)، با تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
-       کاشانی، عزالدین محمود. (بی‌تا) مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، با تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: مؤسسه نشر هما، چاپ اول.
-       کاکایی، قاسم. (1385) وحدت وجود به روایت ابن عربی و مایستر اکهارت، تهران: هرمس.
-       کلینى، محمد بن یعقوب. (1407 ق) الکافی (ط- الإسلامیة)، با تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
-       ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1375) رسائل فلسفی، تهران: انتشارات حکمت.
-       ملاصدرا، محمد بن ابراهیم. (1981) اسفارالاربعه، تعلیقه سبزواری، بیروت: دار احیاءالتراث العربی، الطبعه الثالثه.
-       منصور نژاد، محمد. (تابستان 1386)، «مقایسه تطبیقی عقل و عقلا از دیدگاه امام خمینی و غزالی»، پژوهشنامه متین، دوره 9، شماره 35-34، صص 113 - 137.
-       نامونو، میگل داو. (1398) درد جاودانگی، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات ناهید، چاپ دوازدهم.
-       نسفی، عزیز بن محمد. (1379) بیان التنزیل، شرح احوال، تحلیل آثار، تصحیح و تحشیه سید علی‌اصغر میرباقری فرد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول.
-       همدانى‏، عین القضات. (1341) تمهیدات‏، با تحقیق و تصحیح عفیف عسیران‏، تهران‏: دانشگاه تهران‏، چاپ اول.‏
-       همدانى‏، عین القضات. (1387) نامههای عین القضات همدانی، به اهتمام دکتر علینقی منزوی - دکتر عفیف عسیران، تهران: اساطیر.
-       یزدان پناه، سید یدالله. (1392) مبانی و اصول عرفان نظری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ چهارم.