نقد اندیشۀ قیصری و تبیین دیدگاه امام خمینی (ره) دربارۀ ملاک تقسیم اسماء به ذاتی، صفاتی و افعالی در عرفان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، قم، ایران.

چکیده

اسماء حسنای الهی در عرفان نظری به ذاتی، صفاتی و افعالی تقسیم می‌شوند. قیصری در مقدمۀ شرح فصوص الحکم مناط این تقسیم را ظهور معنای هرکدام از ذات، صفات و افعال در لفظ اسم می‌داند. طبق این نظر چنانچه متفاهم از اطلاق اسمی معنای ذات باشد، آن اسم از اسماء ذات و اگر صفت یا فعل باشد، از اسماء صفات یا افعال خواهد بود. امام خمینی در تعلیقات خویش بر شرح فصوص، ملاک مزبور را به‌هیچ‌وجه مطابق با مذاق عرفانی ندانسته و خود به ارائۀ ملاک دیگری اقدام نموده‌اند که با مشرب عرفان سازگار باشد. در دیدگاه ایشان وجه تقسیم، مشاهداتِ سالک در مراتب و مقامات فنای وی در فعل، صفات و ذات حق‌تعالی است. بر این اساس آنچه را سالک در مرتبه فنای فعلی می‌بیند، از قبیل اسماء افعال بوده و آنچه در مرتبه فنای صفاتی و ذاتی مشهود او واقع می‌شود، اسماء صفات و ذات است. در این نوشتار ابتدا به‌نقد دیدگاه قیصری و سپس به توضیح نظریۀ امام می‌پردازیم و به این منظور بیان چهار مطلب: اقسام توحید در عرفان، فنای ذاتی هلاک و استهلاک، اسفار اربعۀ عرفانی و مراتب یقین ضروری است.

کلیدواژه‌ها


  • - امام خمینی، سید روح‌الله. (1406ق) تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، مؤسسه پاسدار اسلام.

    - ترکه اصفهانی، صائن الدین علی بن محمد.(1360) تمهید القواعد، بامقدمه و تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، چاپ دوم.

    - دشتی، محمد. (1379) ترجمه نهج‌البلاغه، قم: انتشارات طلیعه نور.

    - دهخدا، علی‌اکبر. (1377) لغت‌نامه دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم.

    - سبزواری، ملاهادی. (1366) شرح المنظومه، قم: مؤسسه انتشارات دارالعلم، چاپ پنجم،.

    - شیخ صدوق، محمد. (1409ق) من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم.

    - علامه حلی، حسن بن یوسف. (1399 ق) کشف المرادفی شرح تجریدالاعتقاد، بیروت: مؤسسه اعلمی.

    - علامه حلی، حسن بن یوسف.(1365) باب حادی عشر، مع شرحیه النافع یوم الحشرلمقدادبن عبدالله تستری و مفتاح الباب لابی الفتح بن مخدوم الحسینی، با تحقیق و مقدمه دکتر مهدی محقق، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران با همکاری دانشگاه تهران.

    - علامه طباطبایی، سید محمدحسین. (بی‌تا) المیزان فی تفسیرالقرآن، قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه.

    -- غروی اصفهانی، محمدحسین. (1404ق) الانوارالقدسیه، بیروت: مؤسسه وفا، چاپ دوم.

    - غروی اصفهانی، محمدحسین.  (بی‌تا) تحفة الحکیم، با مقدمه شیخ محمدرضا مظفر، قم: مؤسسه آل البیت.

    فاضل تونی، محمدحسین. (1360) تعلیقه بر فصوص، با مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: انتشارات مولی.

    - قیصری، محمد داود. (1375) شرح فصوص الحکم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

    - مطهری، مرتضی. (1357) مقدمه‌ای برجهان بینی اسلامی 2: جهان‌بینی توحیدی، تهران: انتشارات صدرا، چاپ دوم.

    - مظفر، محمدرضا. (1373) اصول الفقه، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.

    - ملاصدرا،  محمد بن ابراهیم. (1981) الحکمة المتعالیة فی الاسفارالعقلیة الاربعه، بیروت: داراحیاءالتراث.

    - ملاصدرا،  محمد بن ابراهیم.  (بی‌تا) الشواهدالربوبیه، مشهد: مرکزالجامعی للنشر.

    - نوری، میرزا حسین. (1408ق) مستدرک الوسائل، تحقیق مؤسسه آل البیت، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ دوم.

    • هیدجی، ملامحمد.(1363) تعلیقة الهیدجی علی المنظومة و شرحها، تهران: مؤسسة الاعلمی.
    • Allameh Heli, Hassan bin Yusuf. (1979) Kashf al-Murad fi Sharh Tajrid al-I'tiqad, Beirut, A'alami Institute(In Arabic).

      - Allameh Heli, Hassan bin Yusuf.  (1987)BabHadi Ashar, al-Allameh Al-Heli Ma'a Sharhiyah al-nafi' Yawm al   Hashr le al-Miqdad Ibn Abdullah Tostari va Miftah al-Bab le Abi al-Fath Ibn Makhdoom Al-Husseini, research and introduction by Dr. Mehdi Mohaghegh, Institute of Islamic Studies, McGill University, Tehran Branch, University of Tehran(In Arabic)..

      - Allameh Tabatabaei, Seyed Mohammad Hossein.(n.d.) Al-Mizan Fi Tafsir Al-Qur'an, Qom: Publications of the Association of Teachers in Islamic Seminary(In Persian).

      - Dashti, Mohammad. (2001) Translation of Nahj al-Balaghah, Talieh Noor Publications(In Persian).

      - Dehkhoda, Ali Akbar. (1999) Dehkhoda Dictionary, 2nd ed, new volume, Tehran University Publishing and Printing Institute(In Persian)..

      - Fazel Tuni, Mohammad Hussein. (1982) Annotation of the book al-Fusus, introduction by Badi al-Zaman Forouzanfar, Tehran, Mowla Publications(In Arabic).

      - Hidaji, Mullah Mohammad. (1985) Hidaji commentary on the system and its explanations, Tehran: Scientific Foundation. (In Arabic).

       

      - Imam Khomeini, Ruhollah. (1986) Ta'aliqat ala Sharh Fusus al-Hikam va Misbah al-Uns, Pasdar-e-Islam Institute(In Arabic).

      - Motahari, Morteza. (1979) Introduction to the Islamic Worldview 2 Monotheistic Worldview, 2nd ed, Sadra Publications(In Persian).

      - Mozaffar, Sheikh Mohammad Reza. (1995) Usul al-Fiqh, Qom: Esmailian Press Institute (In Persian).

      - Mulla Sadra, Muhammad ibn Ibrahim. (1981) Al-Hikmah al-Muta'aliyah fi al-Asfar al-Aqliyah al-Arba'ah, Beirut, Dar Ihya al-Torath(In Arabic).

      - Mulla Sadra, Muhammad ibn Ibrahim .(n.d.)Al-Shawahid Al-Rububiyyah, Mashhad: Markaz al-Jame'ei le al-nashr(In Arabic).

      - Nouri, Mirza Hossein. (1988) Mustadrak al-Wasa'il, Alulbayt Institute, 2nd ed, Qom, Alulbayt Institute(In Arabic).

      - Qaravi,Esfahani Sheikh Mohammad Hussein. (1984) Al-Anwar Al-Qudsiya, 2nd ed. Beirut, Wafa Institute(In Arabic).

      - Qaravi,Esfahani Sheikh Mohammad Hussein. (n.d.)Tohfah Al-Hakim, introduction by Sheikh Mohammad Reza Muzaffar, Alulbayt Institute (In Persian).

       -Qeisari, Mohammad Davud. (1997) Sharh Fusus al-Hikam, Tehran: Scientific and Cultural Publications(In Arabic).

      - Sabzevari, Mollahadi. (1988) 5th ed, Sharh al-Manzumah, Qom: Dar al-Ilm Publishing Institute(In Arabic).

      - Sheikh Saduq, Mohammad. (1989) Man La Yahdhar al-Faqih, Ali Akbar Ghafari, Ed, 2nd ed, Qom, Islamic Publishing Institute(In Arabic).

      - Tarakeh Esfahani, Saen al-Din Ali ibn Muhammad. (1981) Preparation of rules, with introduction and correction by Seyyed Jalaluddin Ashtiani, Tehran: Islamic Association of Iranian Wisdom and Philosophy, second edition. (In Arabic)