توسل به زور به منظور دفاع از خود در اسلام با نگاهی به دیدگاه امام خمینی (ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری الهیات و معارف اسلامی، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 استاد گروه الهیات و معارف اسلامی، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، تهران، ایران. (نویسنده مسئول)

3 دانشیارگروه فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه مطهری، تهران، ایران.

4 دانشیار گروه حقوق بین الملل، واحد علوم تحقیقات تهران، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران.

چکیده

عصر حاضر مملو از جنگ های منطقه‌ای در خاورمیانه است و دفاع از سرزمین و کیان ایران اسلامی بر اساس تئوری‌های ژئواستراتژیک، محدود به جغرافیای این کشور نیست و در این رهگذر مسئله چگونگی دفاع از کشور در این مقطع زمانی مورد تأمل محافل و اندیشه ورزان عرصه حقوق و سیاست و به تعبیری دیگر، دیپلماسی و میدان است. این تحقیق به روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از ابزار کتابخانه‌ای به این نتیجه رسیده که نگاهی به مبانی فقهی نشان می‌دهد که دفاع مشروع و به عبارتی، متوسل شدن به زور به خاطر دفع ضرر واجب است. مصداق عینی این موضوع توسل به زور به منظور دفاع بوده که از استثنائات اصل منع توسل به زور است؛ البته دیدگاه‌های فقهی در مورد موضوع مذکور گاهی با اختلافاتی مشهود است. وجوب جهاد تدافعی مشروط به رهبری معصوم (ع) یا نایب خاص یا عام وی نیست، لکن با فرض تشکیل حکومت اسلامی مقتدر که رهبری عادل و مطاع در رأس آن است، در صورت امکان و عدم خسارت جدی در تأخیر دفاع تا حصول اذن، دفاع با اذن و مطابق نظر رهبری مشروع و مصلحت سنجی او صورت خواهد گرفت. مقاله حاضر ضمن پرداختن به اختلاف دیدگاه‌ها در این خصوص درصدد تبیین دفاع مشروع از دیدگاه اسلام، مبانی فقهی آن و گستره جهاد تدافعی شامل دفاع از اسلام درمقابل فتنه ‎گری دشمنان، دفاع از دار الاسلام و کیان اسلامی، دفاع از بلاد اسلامی و نیز دفاع از اتباع دولت اسلامی و مستأمنین و نیز شرایط و محدودیت‌های جهاد تدافعی بوده و برآن است تا محور مباحث را حول دیدگاه‌های امام خمینی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها


- آقایی، بهمن (1376). فرهنگ حقوق بشر. تهران: انتشارات گنج دانش.
-   ابن قدامه، عبدالله ابن احمد (1403ق).  المغنی. بیروت: عالم الکتب.
-   ابن هشام، عبدالملک (1404ق). السیرة النبویه. بیروت: دارالقلم.
-   اشراق،  محمد کریم (1376).  تاریخ و مقررات جنگ در اسلام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم.
-   امام خمینی، سید روح‌الله  (1379). تحریر الوسیله. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
-   امام خمینی، سید روح‌الله (1381).  ولایت فقیه (حکومت اسلامى). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى ، چاپ یازدهم.
-   بختیاری، قربانعلی (1396). ماهیت حقوقی دفاع مشروع و مستندات فقهی آن با رویکردی به آرای امام خمینی. پژوهشنامه متین، 19(76)، 21-52.
dor: 20.1001.1.24236462.1396.19.76.2.8
-   جوادی آملی، عبدالله (1376). تفسیر تسنیم. قم: مرکز بین المللی نشر اسراء.
-   حر عاملی محمد بن حسن (1405ق). وسایل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة.
-   حسینی شیرازی، سید محمد (1409 ق).  الفقه کتاب الجهاد. بیروت: دارالعلوم، الطبعة الثانیه.
-   حیدری، حمید (1376). توسل به زور در روابط بینالملل از دیدگاه حقوق بینالملل و فقه شیعه. تهران: انتشارات اطلاعات.
-   خسروی، علی‌اکبر (1373). حقوق بینالملل دفاع مشروع، تهران: مؤسسه فرهنگی آفرینه.
-   خطیب شربینی، محمد بن احمد (1408ق). سراج المنیر فی الاعانة علی معرفة بعض معانی کلام ربنا الحکیم الخبیر. القاهرة: مطبعة بولاق (الأمیریة).
-   راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1404 ق). المفردات فی غریب القرآن. تهران: دفتر نشر الکتاب، الطبعة الثانیه.
-   ربانی، شهریار (1374).  اصل منع توسل به زور و محدوده آن در حقوق بینالملل. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
-   رکابی، شیخ (1418 ق). الجهاد فی الاسلام. دمشق: دارالفکر.
-   زحیلی،  وهبه (1401 ق).  العلاقات الدولیة فی الاسلام. بیروت: الرساله.
-   سرخسی، محمدبن احمد (1426ق). شرح السیر الکبیر. قم: دارالکتب الاسلامیه.
-   سهرابی، محمد (1384). استراتژی دفاعی در دیدگاه امام خمینی. تهران: انتشارات عروج.
-   شکوری، ابوالفضل (1371). فقه سیاسی اسلام: اصول سیاست خارجی اسلام.  قم: نشر حر، چاپ دوم.
-   شمس‌الدین، محمدمهدی (1997). جهاد الامه. به قلم حسن مکی، بیروت: دارالعلم للملایین.
-   شهید ثانی، زین الدین بن علی جبعی عاملی (1412 ق). الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثالثه.
-   شهید ثانی، زین الدین بن علی جبعی عاملی (1414ق).  مسالک الافهام.  بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعة الثانی.
-   شیخ طوسی،  محمد بن حسن (1418 ق). تهذیب الاحکام. تهران: مکتبة الصدوق.
-   شیخ طوسی،  محمد بن حسن (1419 ق). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
-   ضیایی بیگدلی، محمدرضا (1370 تابستان). مشروعیت جنگ و توسل به زور از دید حقوق بین‌الملل. مجله سیاست خارجی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی بین‌المللی، 5(2).
-   طباطبایی، سیدمحمدحسین (1362). المیزان فی تفسیر القرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه، الطبعة الرابعه.
-   طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن (1406 ق). مجمعالبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دارالمعرفه.
-   طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن (1409 ق). جوامع الجامع. تهران: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم و مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، الطبعة الثانیة.
-   عباد، جمال‌الدین (1418 ق). نظم الحرب فی الاسلام. القاهره: مکتبة السنة المحمدیه.
-   عبدالباقی، نعمة عبدالله (1410 ق).  القانون الدولی العام، دراسة مقارنة بین الشریعة الاسلامیة و القانون الوضعی. بیروت: دار الاضواء.
-   علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر (1402ق). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه. قم: مرکز الابحاث والدارسات الاسلامیه (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
-   علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر (1406 ق). قواعد الاحکام، در  الینابیع الفقهیه. تهران: مرکز بحوث الحج و العمره.
-   عمید زنجانی، عباسعلی (1378). وطن و سرزمین.  تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم.
-   عمید زنجانی، عباسعلی (1383). فقه سیاسی: حقوق بینالملل اسلامی. تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.
-   غفاری توران، عابدین (1400). ابعاد فقهی جهاد دفاعی در قرآن کریم. قم: انتشارات حکمت.
-   کلانتری، علی‌اکبر (1374). جزیه و احکام آن در فقه اسلامی. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
-   محقق، محمدباقر (1374). نمونه بینات در شأن نزول آیات ازنظر شیخ طوسی و سایر مفسرین عامه و خاصه. تهران: انتشارات اسلامی، چاپ ششم.
-   مروارید، علی‌اصغر (1406 ق). سلسلة الینابیع الفقهیه. قم: دارالکتب الاسلامیه.
-   مصباح یزدی، محمدتقی (1368). جنگ از دیدگاه قرآن کریم، بازشناسی جنبه‌های تجاوز و دفاع. جدل 1، تبیین مبانی نظری جنگ و دفاع، تهران: دبیرخانه کنفرانس بین‌المللی تجاوز و دفاع.
-   محمصانی، صبحی رجب (1392 ق). القانون و العلاقات الدولیة فی الاسلام. بیروت: دارالعلم للملایین.
-   مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از همکاران (1373). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ هشتم.
-   منتظری، حسینعلی (1367). مبانی فقهی حکومت اسلامی، دولت و حکومت. ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران: مؤسسه کیهان.
-   موسوی سبزواری، سید عبدالاعلی (1416 ق). مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: مؤسسه المنار، الطعبة الرابعه.
-   مولر سن، آر. ا . (1377). اصل عدم تهدید و توسل به زور در جهان معاصر. ترجمه منیژه اسکندری زنجانی، نشریه سیاست خارجی،12(1)، 119-90.
-   نجفی، محمد حسن (1406ق). جواهر الکلام فی شرح  شرایع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطعبة السابعة.
-   نووی، ابوذکریا یحیی بن شرف (1428ق). ریاض الصالحین من کلام سید المرسلین. مصر: دارالوفاء.
-   هیکل، محمد خیر (1417 ق). الجهاد و القتال فی السیاسة الشرعیة. بیروت: دارالبیارق، الطبعة الثانیة.