تحلیل لایه‌ای ماهیت چالش‌های سیاست خارجی ایران در نظم نوین سیاسی خاورمیانه (2022-2010)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه اندیشه سیاسی در اسلام، پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

تحولات سیاسی ـ اجتماعی حادث‌شده طی دهه های اخیر در منطقه خاورمیانه، چالش‌های قابل‌توجهی را برای کنش سیاست خارجی ایران فراهم آورده است. ازاین‌رو، این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که چالش‌های سیاست خارجی ایران در طول یک دهه اخیر، به‌واسطه شکل‌گیری نظم نوین سیاسی در خاورمیانه، از چه ماهیتی برخوردار است؟
رویکرد این پژوهش، سنت تفکری انتقادی تحلیل لایه‌ای علت‌های سهیل عنایت‌الله بوده و روش پژوهش نیز روشی ترکیبی است به این معنا که از روش‌ فرا تحلیل (تحلیل مضمون) و روش استنتاجی برای تبیین علل چالش در لایه‌های مختلف تحلیل استفاده‌شده است.
یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که در نظم نوین معاصر در خاورمیانه، چالش‌های فراروی سیاست خارجی از ماهیتی چند ساختی و چندلایه‌‎ای برخوردار است که در هر یک از لایه‌ها، طیف متنوعی از عوامل و مؤلفه‌ها نقش‌آفرین هستند چنانچه در سطح علی، تغییر در الگوهای همکاری و تعارض منطقه‌ای، مسائل امنیتی، تعارض منافع بازیگران سطح نظام و به‌طور مشخص آمریکا با منافع ملی ایران و نیز برخی موضوعات ریشه در سطح نظام داخلی کشور در شکل یافتن وضعیت چالش نقش‌آفرین هستند و یا این‌که در سطح گفتمانی تقابل گفتمان اسلام سیاسی مبارز با گفتمان عادی‌سازی و در سطح اسطورگی مؤلفه‌هایی چون صلح بین‌المللی، ورودی آشوب‌ساز و تهدید فناورانه در ساخت وضعیت چالش، نقش‌آفرین هستند. این بینش چندسطحی به پدیده‌های سیاسی می‌تواند زمینه ساخت یک تفکر راهبردی و منظومه‌ای در کنش سیاست خارجی کشور را فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


-   احمدی، سید عباس؛ محمود واثق و مسعود جاسم‌نژاد (1391). ژئوپلیتیک شیعه و ارتقای جایگاه ایران در خاورمیانه پس از انقلاب اسلامی. پژوهشهای جغرافیای انسانی، 44(2)، پیاپی 80، 84-65. https://www.sid.ir/paper/139158/fa
-   اخباری، محمد و محمدهادی ایازی (1386). وضعیت خاورمیانه در ساختار ژئوپلیتیکی هزاره سوم. فصلنامه ژئوپلیتیک، 3(3)،54-35. https://www.sid.ir/paper/116040/fa
-   اخباری، محمد؛ عطاء‌الله عبدی و حسین مختاری هشی (1390). موقعیت ژئوپلیتیک ایران و تلاش‌های آمریکا برای تثبیت هژمونی خود در جهان مطالعه موردی: طرح خاورمیانه بزرگ. پژوهشهای جغرافیایی انسانی،43(1)، پیاپی 75، 112-87. https://jhgr.ut.ac.ir/article_24488.html
-   اسدی، علی‌اکبر  (1393). ایران و آمریکا در عراق: تنوع کنش‌ها. روابط خارجی، 6 (4)، پیاپی 24، 156-127. dor: 20.1001.1.20085419.1393.6.4.5.1
-   اکرمی‌نیا، محمد  (1392). راهبردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دستیابی به اهداف چشم‌انداز 1404.  فصلنامه مطالعات راهبردی، 16 (2)، 60-33.  20.1001.1.17350727.1392.16.60.2.6 :dor
-   امیدی، علی و زهرا آقا محمدی (1396). بحران سوریه بر اساس نظریه مکعب بحران. روابط خارجی، 9 (4)، 102-63. 20.1001.1.20085419.1396.9.4.3.0 :dor
-   بازرگان، ابوالفضل و حسین پوراحمدی میبدی (1397). ایران (2011-2017). رهیافتهای سیاسی و بینالمللی، 9 (3)، پیاپی 53، 113-84. https://piaj.sbu.ac.ir/article_99684.html
-   بحرانی، مرتضی؛ سید مالک حسینی و محمود ملکی (1391). فرصت‌های ایران برای تبدیل به قدرت برتر منطقه‌ای.  فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، 2 (1)، 54-29. URL: http://priw.ir/article-1-80-fa.html
-   جاودانی مقدم، مهدی  (1391). ژئوپلیتیک نوین تشیع در خاورمیانه و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران. ژئوپلیتیک، شماره 26، 62-29.   dor: 20.1001.1.17354331.1391.8.26.2.0
-   جعفری، علی‌اکبر (1391). تبیین عوامل و اهداف اتحاد استراتژیک میان آمریکا و اسرائیل در منطقه خاورمیانه. ژئوپلیتیک، 8(26) ، 191-153. dor: 20.1001.1.17354331.1391.8.26.6.4
-   جمشیدی، محمد . (1393) تحولات خاورمیانه در دوره اوباما و تغییر استراتژی آمریکا در قبال ایران، روابط خارجی، 6 (3)، 104-75. dor: 20.1001.1.20085419.1393.6.3.3.7
-   حافظ‌نیا، محمدرضا؛ زهرا احمدی‌پور و چمران بویه (1391). تبیین عوامل مؤثر بر شکل‌گیری قلمروهای ژئوپلیتیک جمهوری اسلامی ایران. پژوهشنامه ایرانی سیاست بینالملل، 1(1)، 49-26.  https://doi.org/10.22067/jipr.v1391i1.27016
-   خلیلی، رضا (1396). امنیت و توسعه؛ رویکردی ژئوپلیتیکی به توسعه و توازن در ایران. مطالعات راهبردی، 20 (4)، پیاپی 78، 151-121. dor: 20.1001.1.17350727.1396.20.78.5.3
-   ربیعی، حسن (1393). تبیین شاخص‌های ژئوپلیتیک قدرت هوشمند ایران در راستای تحولات جدید خاورمیانه. فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، 4 (3)، 112-89. https://priw.ir/article-1-57-fa.html
-   روحی دهبنه، مجید (1397). تحلیل ژئوپلیتیکی رقابت‌های ایران و ترکیه متأثر از تحولات خاورمیانه از سال 2011 میلادی.  ژئوپلیتیک، 14 (1)، پیاپی 49، 147-113. .  dor:20.1001.1.17354331.1397.14.49.5.1 
-   سریع‌القلم، محمود . (1395) نظام بین‌الملل و ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه. پژوهشنامه علوم سیاسی، 12 (1)، 139-101.  dor: 20.1001.1.1735790.1395.12.1.4.5
-   سعید، بابی (1379). هراس بنیادین. ترجمه غلامرضا جمشیدی‌ها و موسی عنبری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-   سمیعی اصفهانی، علیرضا  (1388). ژئوپلیتیک جدید خاورمیانه و چالش ایران و آمریکا. اطلاعات سیاسی اقتصادی، (264-263)، 21-10.
-   شهبازی، سهند؛ مسعودنیا، حسین؛ گودرزی، مهناز  (1398). تأثیر روابط ایران و ترکیه بر روند همگرایی در خاورمیانه. فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، 9 (1)، 189-165. https://priw.ir/article-1-888-fa.html
-   طالبی آرانی، روح‌الله و بهزاد احمدی لفورکی (1397). بازگشت به ژئوپلیتیک: بررسی سیر تحول سیاست‌های اتحادیه اروپا در قبال خاورمیانه و شمال آفریقا و الزامات آن برای جمهوری اسلامی ایران. ژئوپلیتیک، 14 (4)، پیاپی 52، 129-104. dor: 20.1001.1.17354331.1397.14.52.6.8
-   عزتی، عزت‌الله و نبی‌الله رشنو (1386). رویکردهای ژئوپلیتیکی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در حوزه خلیج‌فارس. فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 14 (16)، 64-53. https://sarzamin.srbiau.ac.ir/article_5856.html
-   علوی، سیدمحمدعلی و سیدجلال دهقانی فیروزآبادی (1395). بررسی روند امنیتی‌سازی فعالیت هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران توسط لابی طرفدار اسرائیل در آمریکا از منظر مکتب کپنهاگ.  فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، 5 (17)، 59-39. https://doi.org/10.22054/qpss.2016.4347
-   فاکس، جاناتان و شموئل سندلر (١٣٩٠). دین در روابط بینالملل. ترجمه محمدحسن خانی، مهشاد حسینی و سمانه امیرنکویی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
-   فوزی، یحیی (1395). بررسی تطبیقی گفتمان‌های اسلام سیاسی معاصر با گفتمان امام خمینی. در مجموعه مقالات برگزیده همایش گفتمان اسلام سیاسی امام خمینی و جهان معاصر، تهران: سازمان چاپ و انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
-   قالیباف، محمدباقر و سید موسی پورموسوی (1387). ژئوپلیتیک نوین خاورمیانه و سیاست خارجی ایران. پژوهشهای جغرافیای انسانی،41(4)، پیاپی 66 ، 69-53. https://jhgr.ut.ac.ir/article_19803.html
-   قدسی، امیر . (1391). تحولات ژئوپلیتیک خاورمیانه و تقابل استراتژی‌ها، دو فصلنامه مطالعات بیداری اسلامی، 1 (1)، 170-153. dor: 20.1001.1.23225645.1391.1.1.6.3
-   گلن، جروم سی و تئودور نگوردن (1393). دانشنامه روشهای آیندهپژوهشی. ترجمه مریم کیقبادی، تهران: نشر سروش.
-   متقی، افشین و مصیب قره‌بیگی (1394). چالش‌های گفتمان سیاست خارجی ایران در راستای دگرگشت‌های نوپدید در سامانه ژئوپلیتیکی جهانی. فصلنامه سیاستهای راهبردی و کلان، 2 (8)، 150-137. https://www.jmsp.ir/article_8469.html
-   محمودی‌کیا، محمد (1398). سیاست خارجی خاورمیانه‌ای چین در پرتوی نظم نوین جهانی. فصلنامه سیاست خارجی، 33 (3)، 134-107. http://fp.ipisjournals.ir/article_38458.html
-   مصلی‌نژاد، عباس (1391). پیامدهای بی‌ثباتی امنیتی بر موازنه قدرت در خاورمیانه.  ژئوپلیتیک، 8 (27) ، 59-35.  dor:20.1001.1.17354331.1391.8.27.2.2
-   معروف، یحیی  (1392). ویژگی‌های جغرافیایی قلمروهای شیعه‌نشین هلال شیعی.  مطالعات انقلاب اسلامی، 10 (33)، 284-269. https://enghelab.maaref.ac.ir/article-1-1139-fa.html
-   موسوی شفائی، سید مسعود و مهدی شاپوری (1390). ابعاد و پیامدهای ژئوپلیتیک پرخطر ایران. مطالعات راهبردی، 14 (4)، پیاپی 54، 192-163. dor:20.1001.1.17350727.1390.14.54.7.5
-   نادری، احمد  (1393). از ژئوپلیتیک دولت‌محور به ژئوکالچر تمدن‌محور؛ خاورمیانه عرصه نبرد تمدن‌ها. مطالعات قدرت نرم، 4(10) ، 143-123. dor:20.1001.1.23225580.1393.4.10.6.3
-   نقیب‌زاده، احمد (1384). جامعهشناسی بیطرفی و روانشناسی انزواگرایی در تاریخ دیپلماسی ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-   نیاکویی، سیدامیر؛ علی اسمعیلی و علی‌اصغر ستوده (1392). تبیین راهبرد امنیتی ایران در قبال بحران سوریه . (2013-2011). فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، 3 (1)، 139-119. doi:10.20286/priw-0301119
-   همتی، مرتضی؛ شهروز ابراهیمی و مهناز گودرزی (1399). سیاست موازنه‌سازی عربستان در برابر ایران در یمن. برنامهریزی فضایی، 10 (1)، پیاپی 36، 122-105.  doi:10.22108/SPPL.2019.119020.1420
-   یزدان‌پناه، کیومرث و رضا دولتی (1400). نقش ژئوپلیتیک کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا در امنیت منطقه‌ای مطالعه موردی: ایران و اعراب. پژوهشهای جغرافیای انسانی، 53 (1)، پیاپی 115، 282-265. doi:10.22059/jhgr.2020.301651.1008111