تحلیل مبانی اعتبار بینه و محذور حاصل از قول سببیت با نگاهی به نظرات امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، تهران، ایران

چکیده

بینه (دو شاهد عادل) در فقه و قوانین موضوعه به عنوان یکی از ادلة معتبر اثبات دعوا و حکم مطرح بوده و  در لسان فقها به عنوان اماره‌ای که از سوی شارع اعتبار یافته، شناخته می‌شود. فقها و  اصولیین عموماً (انسدادیون و انفتاحیون) امارات را به لحاظ افادة ظن معتبر، حجت می دانند و در عین حال اکثر آنها بینه را – که مصداقی از اماره است- نه به لحاظ افادة ظن، که به لحاظ اعتبار بخشی از سوی شارع، معتبر می شناسند و ظن حاصل از آن را به لحاظ مهر تأیید شارع، با واژه‌هایی از قبیل: علم شرعی، علم عرفی و عادی، علم تعبدی، علم تنزیلی و تتمیم کشف عنوان نموده اند. با این وصف، برخی قائل به سببیت و خصوصیت بینه بوده و با وصف اذعان به طریق بودن مطلق امارات، بینه را سبب ثبوت حکم می‌دانند ولو اینکه ظن قابل اتکایی هم حاصل نکرده باشد. در کنار این گروه، برخی دیگر مانند امام خمینی، خاستگاه اعتبار بینه را بنای عقلا عنوان می دارند که به تأیید و تنفیذ شارع رسیده، لذا طریقیت به واقع است که باعث اعتبار اثباتی آن شده است. نتیجة اختلاف این دو قول، تأثیر در شرایط اعتبار بینه و آثار و احکام آن است، از جمله در: وجوب یا عدم وجوب حکم بر قاضی پس از شهادت شهود، اعتبار عدد در شهود و امکان یا عدم امکان تحقق تعارض. نتیجه پژوهش و قول مختار، همان طریقیت بینه است که علاوه بر قائلین به طریقیت، قائلین به سببیت نیز در مباحثی   چون: اعتبار رتبی، تعارض دو بینه، اعدل و اکثر بودن شهود و ... به آن اذعان نموده‌اند.

کلیدواژه‌ها


-         آخوند خراسانی، محمدکاظم. (1409ق) کفایة الاصول، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاءالتراث
-         آشتیانی، میرزا محمدحسن. (1363) کتاب القضاء، قم: دارالهجره، چاپ دوم.
-         آل بحرالعلوم، سید محمد. (1403ق) بلغة الفقیه، تهران: مکتبه الصادق، چاپ چهارم.
-         آمدی، علی بن محمد. (1402ق)الاحکام فی اصول الاحکام، دمشق: مؤسسه النور.
-         ابن ادریس، محمد بن احمد. (1410ق) السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، نشر اسلامی، چاپ دوم.
-         ابن براج طرابلسی، قاضی عبدالعزیز. (1406ق)  المهذب، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزة علمیه.
-         ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد. (1416ق) فتاوی، قم: نشر اسلامی، چاپ اول
-         ابن حمزه، ابی جعفر محمد بن علی. (1408ق) الوسیله الی نیل الفضیله، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی.
-         اردبیلی، احمدبن محمد. (1416ق) مجمع الفائدة و البرهان فی شرح الاذهان، قم: انتشارات  جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول.
-         امام خمینی، سید روح الله. (1418ق)  الاجتهاد و التقلید، تهران: مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی، چاپ اول.
-         ـــــــــــــــ . (1420ق)الخلل فی الصلاة، تهران:  مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی، چاپ اول.
-         امامی، حسن. (1371) حقوق مدنی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، چاپ اول.
-         انصاری، مرتضی. (1415ق)القضاء و الشهادات، قم: انتشارات کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، چاپ اول.
-         ـــــــــــــــــــــ . (1420ق) کتاب الصلاة، قم: انتشارات کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، چاپ اول.
-         بهبهانی، علی موسوی. (1405ق) الفوائدالعلیه، اهواز: مکتبه دارالعلم، چاپ دوم.
-         جصاص، احمدبن علی. (1405ق) الفصول فی الاصول، کویت: چاپ عجیم جاسم نشمی، چاپ اول.
-         حائری، سیدکاظم. (1415ق)القضاء فی الفقه الاسلامی، قم: مجمع الفکرالاسلامی، چاپ اول.
-         حر عاملی، محمدبن حسن. (1414ق) وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاءالتراث.
-         حسینی مراغه‌ای، میرعبدالفتاح. (1417ق)العناوین الفقهیه، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه.
-         حکیم، محسن. (1404ق) مستمسک عروة الوثقی، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی
-         حکیم، محمد سعید. (1415ق) مصباح المنهاج-التقلید، کتابخانه آیت الله حکیم، چاپ اول.
-         حلبی، ابوالصلا‍ح .(1403ق) الکافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانه امیرالمؤمنین(ع) .
-         خمینی، مصطفی. (1418ق) تحریرات فی الاصول، تهران: مؤسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی، چاپ اول.
-         خویی، ابوالقاسم. (1410ق) کتاب الاجتهاد و التقلید، قم: دارالهادی، چاپ  سوم.
-         ـــــــــــــــ .(1368) کتاب الصلاة، قم: مؤسسه علمیه، چاپ اول.
-         روحانی، محمدصادق. (1414ق) فقه الصادق، قم: مؤسسه دارالکتاب، چاپ سوم.
-         شهید اول، محمدبن مکی. (1412ق)الدروس الشرعیه  فی فقه الامامیه، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول.
-         شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی. (1410ق) الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم: انتشارات داوری.
-         ـــــــــــــــــــــــــ .  (1413ق) مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم: مؤسسه معارف اسلامی‌، چاپ اول.
-         شیخ صدوق، محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی. (1404ق) من لا یحضره الفقیه، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم. 
-         شیخ طوسی، محمدبن حسن. (الف 1417ق) الخلاف، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول.
-         ــــــــــــــــــــــــ . (ب 1417ق) عدة الاصول، قم: چاپخانه ستاره.
-         ــــــــــــــــــــــــ..(بی‌تا)النهایه فی مجردالفقه والفتاوی، قم: انتشارات قدس محمدی.
-         صدر، محمدباقر. (1406ق) دروس فی علم الاصول، بیروت: مکتبة  المدرسه، دارالکتاب اللبنانی، چاپ دوم.
-         طباطبایی یزدی، محمدکاظم. (1417ق) العروة الوثقی، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول.
-         ــــــــــــــــــــــ . (بی‌تا) تکمله العروة الوثقی، قم: کتابخانه داوری.
-         طباطبایی، سیدعلی. (1420ق) ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول.
-         عراقی، ضیاءالدین. (1361) مقالات الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول.
-         علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر. (1420ق) تحریرالاحکام الشریعه، قم: مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول.
-          ـــــــــــــــــــــ .  (1412ق) مختلف الشیعه، قم: نشر اسلامی، چاپ اول.
-          علم الهدی، سیدمرتضی. (1346)الذریعة الی اصول الشریعة، تهران: دانشگاه تهران.
-         علمیه
-         غزالی، محمدبن محمد. (1417ق) المستصفی فی علم الاصول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
-         فخررازی، محمدبن عمربن الحسین. (1412ق) المحصول فی علم اصول الفقه، بیروت: مؤسسه  الرساله، چاپ دوم.
-         قمی، میرزا ابوالقاسم. (بی‌تا) قوانین الاصول، بی‌جا، بی‌نا.
-         ـــــــــــــــ. (1417ق)غنائم الایام فی مسائل الحلال والحرام، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه.
-         کاظمی‌خراسانی، محمدعلی. (1409ق) فوائدالاصول، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول.
-         کلینی، محمدبن یعقوب. (1389) الکافی، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم.
-         مظفر، محمدرضا. (1408ق)اصول الفقه، قم: کتابخانه بصیرتی، چاپ پنجم
-         مکارم شیرازی، ناصر. (1411ق) القواعدالفقهیه، قم: مدرسه امام امیرالمؤمنین(ع).
-         موسوی بجنوردی، میرزا حسن. (1419ق) القواعدالفقهیه، قم: نشرالهادی، چاپ اول.
-         نراقی، احمد بن محمد.(1408ق) عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم: کتابخانة بصیرتی، چاپ سوم.