بررسی قاعده الخراج بالضمان با رویکردی بر نظرات امام خمینی(س)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه فقه و حقوق و مدیر گروه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تربیت معلم ( خوارزمی)، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری

چکیده

یکی از قواعد معروف در فقه اسلامی قاعده الخراج بالضمان است. در جوامع روایی شیعه این روایت نقل نشده و از نظر مشهور فقهای شیعه این روایت از حیث صدور معتبر نیست. از جهت دلالت نیز در میان فقهای امامیه و عامه اختلاف نظر وجود دارد.
لکن از آنجا که دلالت این قاعده آثار حقوقی زیادی دارد، ضروری دانستیم این قاعده را از حیث سند، دلالت و تطبیق آن با موارد مختلف مورد بررسی قرار داده و رویکرد امام خمینی را تحلیل کنیم.
گروهی از فقها دلالت این روایت را در حوزه فقه مدنی و ضمانات مطرح کرده و قائلند این قاعده به این معناست که هرکس ضامن عین کالاست، در قبال منافع ضمانی ندارد. اهل سنت قائلند که این قاعده در مطلق ضمان اعم از جعلی و قهری جاری است.گروه دیگر مثل ابنحمزه، این قاعده را فقط در ضماناتی که منشأ قراردادی دارند جاری میداند. شیخ انصاری وکثیری از فقها قلمرو قاعده را محدود به عقد صحیح نموده و معنای این قاعده را تبعیت منافع از عین میداند.
در مقابل امام خمینی معنای خراج را مالیات دانسته و دلالت این قاعده را در حوزه فقه حکومتی  مطرح  نموده  و معنای آن را  ضمان حکومت اسلامی  به تأمین  مصالح  مسلمین در  مقابل  مالیاتی که دریافت  میکند  میداند.
در این مقاله پس از بررسی اقوال سعی بر آن شده تا قول اوجه برگزیده شود.

کلیدواژه‌ها


- ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین. (1403 ق) عوالی اللئالی، تحقیق مجتبی عراقی، قم: مکتبه سیدالشهدا، چاپ اول.
- ابن اشعث سجستانی، سلیمان. (1410 ق) سنن ابن داوود، تحقیق سعید محمد اللحام، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
- ابن حمزه، محمد بن علی. (1408 ق) الوسیله الی نیل الفضیله، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول.
- اردبیلی، احمدبن محمد. (1403ق) مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشادالاذهان، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
- امام خمینى، سید روح‌الله.(بی‌تا) القواعد الفقهیه والاجتهاد و التقلید (الرسائل)، تقریر کننده جعفر سبحانی تبریزی، قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ اول.
- ــــــــــــــــــ . (1421 ق) کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ اول.
- انصاری، مرتضی. (1396ق) المکاسب، تحقیق و تعلیق محمد کلانتر، قم: مؤسسه دارالکتاب للطباعة والنشر، چاپ اول.
- ــــــــــــــــــ . (1407 ق) فرائدالاصول، قم: مؤسسة النشرالاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، چاپ اول.
- بیهقی، احمد بن حسین. (بی‌تا) السنن الکبری، بیروت: دارالفکر.
- پایانی، احمد. (1390) ترجمه و شرح مکاسب، تصحیح و تحقیق محمود عباسی، قم: دارا لعلم، چاپ سوم.
- تبریزى، میرزا فتاح. (1375 ق) هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، تبریز: چاپخانه اطلاعات، چاپ اول.
- ترمذی، محمد بن عیسی. (1403 ق)سنن الترمذی، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت: دارالفکر، چاپ دوم.
- حر عاملی، محمد بن حسن. (1409 ق) وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
- خویی، سید ابوالقاسم. (بی‌تا) مصباح الفقاهه، بی‌جا.
- شهید اول، محمد بن مکی عاملی.(1417 ق) الدروس الشرعیه فی الفقه الامامیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
- شیخ طوسى، محمد بن حسن. (الف1407 ق) الخلاف، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول.
- ــــــــــــــــــ . (ب1407 ق) تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم.
- ــــــــــــــــــ . (1387ق) المبسوط فی فقه الامامیه، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاءالاثار الجعفریه، چاپ سوم.
- صیمرى، مفلح بن حسن. (1420 ق) غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار الهادی، چاپ اول.
- علامه حلی، حسن بن یوسف. (1414 ق) تذکرة الفقهاء، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول.
- ــــــــــــــــــ . (1413ق) مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
- قرطبی، محمد بن احمدبن رشد. (1378) بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، قم: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، چاپ اول.
- قزوینی، محمد بن زید. (بی‌تا) سنن ابن ماجه، به تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارالفکر.
- کاشف الغطاء، محمدحسین بن علی. (1359ق) تحریرالمجله، نجف اشرف: المکتبه المرتضویه، چاپ اول
- کوه کمری، سیدمحمدبن علی حجت. (1409ق) کتابالبیع، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
- کیدرى، قطب الدین محمد بن حسین. (1416 ق) إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم: مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول.
- موسوی بجنوردی، میرزا حسن. (1428 ق)القواعدالفقهیه، به تحقیق مهدی مهریزی، محمدحسین درایتی، قم: دلیل ما، چاپ سوم.
- موسوی بجنوردی، محمد. (1387) قواعد فقهیه، تهران: انتشارات مجد، چاپ دوم.
- نائینی، محمدحسین. (1373 ق) منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران: المکتبة المحمدیه، چاپ اول.
- نجفى، محمدحسن. (بی‌تا) جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
- نسایی، احمد بن شعیب. (1348 ق)سنن نسایی، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
- نورى، میرزا حسین. (1408 ق) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول.