بررسی جایگاه احکام تکلیفی در قانون مدنی و فقه معاملات در پرتو آرای امام خمینی (ره)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری حقوق خصوصی دانشگاه اصفهان و مدرس واحد سیرجان، دانشگاه آزاد اسلامی، سیرجان، ایران.

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد بندرعباس، دانشگاه آزاد اسلامی، بندرعباس، ایران.

چکیده

علی‌­رغم وجود مباحث گسترده فقهی راجع به جایگاه احکام تکلیفی در باب عقود، کتب اندیشمندان حقوقی و البته آرای نظام قضایی در این زمینه ساکت است. بی­توجهی حقوق‌دانان به تفاوت احکام وضعی و تکلیفی، در بسیاری موارد موجب از بین رفتن مرز میان حقوق اموال و حقوق تعهدات شده است. برای مثال، برخی از حقوق‌دانان برای تعهد ناشی از شرط فعل قائل به مالیت شده یا آنکه تعهد به نفع ثالث را موجب حکم وضعی مدیونیت دانسته­‌اند. به‌این‌ترتیب پرسش اصلی در پژوهش حاضر تمایز آثار احکام تکلیفی از احکام وضعی و جایگاه هرکدام در حقوق تعهدات است. شناسایی مصادیق احکام تکلیفی در قانون مدنی با توجه به آثار آن ازجمله عدم مالکیت، عدم ایجاد دین و عدم توارث، می­تواند در تفسیر مواد قانونی و همین‌طور آرای دستگاه قضایی مؤثر باشد. در مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع ­کتابخانه‌ای سعی شده است که جایگاه احکام تکلیفی در مواد مربوط به‌شرط فعل، تفسیر ماده 959 قانون مدنی، غصب و ضمان عهده در پرتو آرای امام خمینی موردبررسی قرار گیرد. تحلیل حکم تکلیفی نشان می‌­دهد متعلق آن ابتدائاً فعل مکلف بوده و ممکن است موضوع آن فعل، مال یا انجام عملی باشد و بخش اخیر بستر طرح حکم وضعی در تعهدات است. شناخت آرای امام در این باب می­تواند بستری مناسب جهت قاعده­مند کردن ضمان عرفی بر مبنای ضمان عهده باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • آخوند خراسانی، محمدکاظم. (بی­تا) کفایة الاصول، قم: مؤسسه آل بیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث.
  • آل­بویه، علیرضا. (تابستان 1395) «طلق بودن عوضین در بیع با رویکردی بر نظر امام خمینی»، پژوهشنامه متین، شماره 71، صص 18-1.
  • اصفهانی، محمدحسین. (1419 ق) حاشیه کتاب المکاسب، با تحقیق الشیخ عباس محمد آل سباع، قم: انتشارات علمیه.
  • الشریف، محمدمهدی و نصرالله جعفری خسروآبادی. (1391) «تصرفات «مَن علیه‌الخیار» در قانون مدنی و فقه امامیه (پژوهشی در مبانی مواد 454 و 455 قانون مدنی)»، حقوق اسلامی، شماره 33، صص 133- 107.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1378) الرسائل العشرة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1392) تحریر الوسیله، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1420 ق) حاشیه بر رساله ارث ملا هاشم خراسانى‌، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1385) الاستصحاب، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • امام خمینی، سید روح‌الله. (1421 ق) کتاب البیع، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • امامی خوانساری، محمد. (1410 ق) تسدید القواعد فی حاشیة الفرائد، قم: مؤسسةالنشر الإسلامی‌.
  • انصاری، مرتضی. (1419 ق) المکاسب، قم: مؤسسه هادی.
  • ایمانیان، فریبرز، عبدالله شمس و محمد عیسی تفرشی. (1382) «تفسیر حقوق مدنی در قانون مدنی»، پژوهش­های حقوق تطبیقی، شماره 28، صص 37-1.
  • باریکلو، علیرضا. (1394) اموال و حقوق مالی، تهران: انتشارات سمت.
  • باقری، احمد. (1382) «ضمان ما لم یجب»، مقالات و بررسی­ها، شماره 74، صص 90-77.
  • تبریزی، میرزا موسی. (1369 ق) أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، قم: کتبی نجفی.
  • جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1382) فرهنگ عناصر شناسی، تهران: گنج دانش.
  • جعفری لنگرودی، محمدجعفر. (1388) حقوق اموال، تهران: گنج دانش.
  • حبیبا، سعید و زهرا شاکری. (1394) منافع عمومی و حقوق مالکیت ادبی و هنری، تهران: دانشگاه تهران.
  • حسینی، میر عبدالفتاح. (1417 ق) العناوین الفقهیة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  • حکیم، محسن. (بی­تا) مستمسک العروة الوثقى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  • حکیم، محمدتقی. (1979) الاصول العامة للفقه المقارن، قم: مؤسسه آل بیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث.
  • خویی، ابوالقاسم. (1368) مصباح الفقاهه، قم: انتشارات داوری.
  • خویی، ابوالقاسم. (1410 ق) تکملة المنهاج الصالحین، قم: مدینه العلم.
  • رشتی، میرزا حبیب­الله. (1389) کتاب الغصب، تهران: مدرسه عالی شهید مطهری.
  • روحانی، محمدصادق. (1414 ق) فقه الصادق، قم: مؤسسه دار الکتاب.
  • روحانی، محمدصادق. (1418 ق) منهاج الفقاهه: التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، قم: انتشارات مکتب سپهر.
  • سبحانی تبریزی، جعفر. (1381) تهذیب الاصول (تقریر ابحاث امام خمینی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى.
  • سند، محمد. (1428 ق) فقه المصارف و النقود، با تقریر مصطفی اسکندری، قم: محبین.
  • سیستانی، علی. (1414 ق) منهاج الصالحین، قم: مکتب آیة الله العظمى السید السیستانی.
  • سیمایی صراف، حسین و جواد معتمدی. (1394) «روش تعیین بهای شرط»، آموزه­های فقه مدنی، شماره 11، صص 135-117.
  • شهید اول، محمد بن مکی عاملی. (1411 ق) اللمعةالدمشقیه، قم: دارالفکر.
  • شهید اول، محمد بن مکی عاملی. (بی­تا) الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
  • شهیدی، مهدی. (پاییز و زمستان 1369) «رابطه انسان با حقوق کلی مدنی و حق اجرای حقوق مدنی»، تحقیقات حقوقی، شماره 208، صص 150- 130.
  • صدر، محمدباقر. (1379) «حواله»، مجله فقه اهل‌بیت، شماره 21، صص 16-3.
  • صدر، محمدباقر. (1406 ق) دروس فی علم الاصول، بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
  • صفایی، حسین. (1382) قواعد عمومی قراردادها، تهران: نشر میزان.
  • صفایی، حسین و مرتضی قاسم‌زاده. (1394) اشخاص و محجورین، تهران: انتشارات سمت.
  • طباطبایی یزدی، محمدکاظم. (1378) حاشیة المکاسب، قم: مؤسسه اسماعیلیان.
  • طباطبایی یزدی، محمدکاظم. (1420 ق) عروة الوثقی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
  • طوسی، محمد بن حسن (1387 ق) المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف. (1413 ق) مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
  • علامه حلی، حسن بن یوسف. (1425 ق) تذکرة الفقها، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث.
  • عباسی، وحید و ابوالقاسم نقیبی. (زمستان 1397) «بررسی ماهیت حکم شرعی با رویکردی به دیدگاه امام خمینی»، پژوهشنامه متین، شماره 81، 98-75.
  • عبدی­پور، ابراهیم. (1391) مباحث تحلیلی از حقوق تجارت، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  • عبدی­پور، ابراهیم و علی ثقفی. (1387) «ارش شرط»، حقوق اسلامی، شماره 19، صص 85-63.
  • عبدی­پور، ابراهیم و نصرالله جعفری خسروآبادی. (1392) «نفقه زوجه و اقارب، تقابل دو مفهوم دین و تعهد»، حقوق اسلامی، شماره 39، صص 61-35.
  • فاضل لنکرانی، محمد. (1381) اصول فقه شیعه، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار ( ع).
  • فاضل لنکرانی، محمد. (1387) تفصیل الشریعة- کتاب الغصب، احیاء الموات، المشترکات و اللقطه، قم: مرکز فقه الائمه الاطهار (ع).
  • فروغی، علیرضا. (1391) «بررسی فقهی، حقوقی حق و حکم»، آموزه­های فقه مدنی، شماره 5، صص 106-79.
  • قمی، ابوالقاسم بن محمد. (1413 ق) جامع الشتات، تهران: انتشارات کیهان.
  • قنواتی، جلیل، حسین جاور و مهشید جعفری هرندی. (1392) «بررسی دیدگاه محقق اصفهانی دربارۀ ملکیت، حق و حکم»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شماره 92، 76-53.
  • کاتوزیان، امیر ناصر. (1385) قواعد عمومی قراردادها، تهران: سهامی انتشار.
  • کاتوزیان، امیر ناصر. (1389) عقود معین، تهران: سهامی انتشار.
  • کاتوزیان، امیر ناصر. (1391) نظریه عمومی تعهدات، تهران: نشر میزان.
  • کاتوزیان، امیر ناصر (الف 1386)، دوره مقدماتی حقوق مدنی؛ وقایع حقوقی، تهران: سهامی انتشار.
  • کاتوزیان، امیر ناصر. (ب 1386)، اموال و مالکیت، تهران: نشر میزان.
  • مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى. (1387) فرهنگ فقه فارسی، قم: مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی زیر نظر محمود هاشمى شاهرودى.
  • مجاهد طباطبایی، محمد بن علی. (1416 ق) مفاتیح الاصول، قم: مؤسسه آل بیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث.
  • محقق داماد، سید مصطفی. (پاییز و زمستان 1369) «اعراض از ملک»، تحقیقات حقوقی، شماره 8، صص 31-11.
  • محقق داماد، سید مصطفی. (1385) «تحولات اجتهاد شیعی: سیر تاریخی، حوزه­ها و شیوه­ها»، تحقیقات حقوقی، شماره 136، صص 48-25.

-  محقق داماد، سید مصطفی. (1388) نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، تهران: مرکز نشر علوم انسانی.

-  محقق داماد، سید مصطفی.  (1406 ق) قواعد فقه، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.

  • مروج جزایری، محمدجعفر. (1411 ق) منتهى ‌الدرایة فی توضیح الکفایه، قم: مؤسسه دارالکتاب.
  • مصطفوی، مصطفی و طیب افشارنیا. (1388) «بررسی ماهیت و مبانی تعدد مسئولیت در پرداخت یک دین»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، شماره 30، صص 55-31.
  • مقدس اردبیلی، احمد بن محمد. (1403 ق) مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
  • مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1385) دایرة المعارف فقه مقارن، قم: مدرسه امام علی بن ابی‌طالب.
  • موسوی بجنوردی، میرزا حسن. (1419 ق) القواعد الفقهیه، قم: انتشارات هادی.
  • موسوی بجنوردی، محمد و فائزه مقتدایی. (1392) «ذمه از دیدگاه فقه امامیه با رویکردی بر نظرات امام خمینی»، پژوهشنامه متین، شماره 59، صص 31-1.
  • نجفی خوانساری، موسی بن محمد. (1418 ق) منیة الطالب فی شرح المکاسب (تقریرات درس فقه محمدحسین غروی نائینی)، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  • نجفی، محمدحسن. (1981) جواهر الکلام، بیروت: دار الاحیا التراث العربی.
  • نعمت‌اللهی، اسماعیل. (1388) «ضمانت اجرای شرط فعل حقوقی»، حقوق اسلامی، شماره 23، صص 36-7.
  • نعمت‌اللهی، اسماعیل. (الف 1389) «عنصر وضع و تکلیف در تعهد»، حقوق اسلامی، شماره 25، صص 33-7.
  • نعمت‌اللهی، اسماعیل. (ب 1389) «ضمان به مثابه حکم تکلیفی»، حقوق اسلامی، شماره 27، صص 55- 29.
  • نعمت‌اللهی، اسماعیل.  (الف 1391) «اثر تعهد به تملیک در فقه امامیه و حقوق ایران»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شماره 89، 200-181.
  • نعمت‌اللهی، اسماعیل. (ب 1391) «عهده و ذمه در فقه شیعه»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شماره 90، 176-155.
  • نعمت‌اللهی، اسماعیل.  (1395) «بررسی حکم تکلیفی و وضعی دین در عقد ضمان»، دین و قانون، شماره 12، صص 134- 109.
  • نقیبی، ابوالقاسم و مجید رضا شیخی نصرآبادی. (بهار 1393) «چهار دیدگاه مبنایی در ماهیت‌شناسی اعمال نیابتی از منظر امام خمینی»، پژوهشنامه متین، شماره 62، صص 171-153.
  • هاشمی شاهرودی، محمود. (15/10/93) درس خارج فقه.

https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/shahroudi/osool/93/931015/